نگاهی به جریان های شعری معاصر فارسی

اشاره

کتاب جریان­های شعری معاصر فارسی، 

واژه­های کلیدی: جریان، شعر معاصر فارسی، حسین­پور چافی.ی حسین­پور چافی است. این کتاب منبعی غنی و ارزشمند در زمینۀ شعر معاصر فارسی است که مؤلّف با نگاهی ژرف و شیوه­ای آکادمیک و با طبقه­بندی منطقی موضوعات، شعر فارسی را از کودتای ۱۳۳۲ تا انقلاب ۱۳۵۷ بررسی کرده است. در این مقاله ضمن معرّفی و بررسی کتاب، به برخی نقاط قوّت و ضعف این اثر نیز اشاره شده است.

مقدّمه

دربارة کتاب

جریان­های شعری معاصر فارسی در واقع رسالۀ دکتری مرحوم حسین­پور چافی است که به راهنمایی دکتر سیروس شمیسا و مشاورۀ دکتر غلامحسین­زاده و دکتر سعید بزرگ بیگدلی، در سال ۱۳۸۰ در دانشگاه تربیت مدرّس تهران از آن دفاع شده و در سال ۱۳۸۱ به عنوان «پژوهش فرهنگی تشویقی سال» (دورۀ هفتم) برگزیده شده است و پس از ویرایش و اصلاحات نهایی، در سال ۱۳۸۴ توسّط مؤسّسۀ انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.

این کتاب، که تحقیقی دانشگاهی است، در یک پیش گفتار و مقدّمه و ۷ فصل تدوین یافته است. در پیش گفتار و مقدّمه ابتدا به چگونگی تدوین کتاب پرداخته شده و سپس مروری کوتاه بر تاریخ هزارسالۀ شعر فارسی، اوضاع سیاسی و فرهنگی زمان مشروطه -به عنوان عصر بیداری- و تغییر سبک و قالب و زبان و بیان از این زمان به بعد، بررسی تجدّدخواهی روشنفکران و روی هم­رفته، تغییرات پی در پی در جهت شیوۀ تازه و موضع­گیری­های ادبا و به وجود آمدن آثار مغایر با پیشینیان ادامۀ بحث را تشکیل می­دهد.

دربارۀ اصطلاح «معاصر» نیز مؤلّف محدوده های این دوره را با استناد به کتب ادبیات معاصر بیان کرده است و نهایتاً حول و حوش سال ۱۳۰۰، را که مقارن با انتشار افسانۀ نیما و اولین رمان و داستان کوتاه و نمایشنامه نو هم هست، برای نقطۀ آغاز ادبیات معاصر، موجّه­تر و منطقی­تر می­داند و حق هم همین است.

فصل­های بعد این کتاب به معرّفی شش جریان شعری دوران بیست و پنج سالۀ مورد بحث (۱۳۳۲ - ۱۳۵۷) می­پردازد. فصل دوم: جریان شعر سنّت­گرای معاصر؛ فصل سوم: جریان شعر رمانتیک عاشقانه و فردگرا؛ فصل چهارم: جریان شعر رمانتیک جامعه­گرا و انقلابی؛ فصل پنجم: جریان شعر سمبولیسم اجتماعی؛ فصل ششم: جریان شعر موج نو و حجم­گرا، و فصل هفتم: جریان شعر مقاومت.

مؤلّف تقریباً در همۀ این فصول با عناوین مختلف به سرآغاز و پیشینۀ هر جریان و بررسی پیدایش و گسترش این جریان­ها پرداخته و در حین بحث به تقسیم­بندی­های اصولی و منصفانه می­پردازد؛ مثلاً در فصل دوم، تمام شاعران سنّت­گرا را در یک گروه جای نمی­دهد و خط شعری ایرج دهقان، رهی معیّری و محمدعلی بهمنی را از هم تفکیک داده و برای خواننده روشن می­کند. همچنین گاهی که احساس می­شود نیاز به توضیحات و روشنگری بیشتری هست، مؤلّف مستنداً سطور بیشتری را به تحقیق اختصاص می­دهد. در فصل سوم به جریان شعر رمانتیک عاشقانه و فردگرا می­پردازد و در فصل چهارم، ضمن بررسی مفهوم و ماهیت جریان شعر رمانتیک جامعه­گرا و انقلابی و تجزیه و تحلیل این جریان، تفاوت آن با جریان رمانتیک عاشقانه و فردگرا (فصل قبل) را بیان می­کند و خواننده را به وادی جدیدی از جریان رمانتیک رهنمون می­شود؛ در فصل پنجم در بیان جریان سمبولیسم اجتماعی قلم می­زند و معنای اصطلاحی و خاص آن و شباهت­ها و تفاوت­های آن با سمبولیسم اروپایی و چگونگیِ رواج آن در شعر ایران را مفصّلاً توضیح می­دهد؛ چنان که نزدیک به ۱۰۰ صفحه فقط به این فصل اختصاص می­یابد. البته در فصول دیگر نیز بسته به چگونگی موضوع و یا نو بودن آن، نوع بیان مبحث تغییر کرده و حجم کتاب نیز سبک­تر و سنگین­تر می­شود. در دو فصل پایانی کتاب، جریان «شعر موج نو و حجم­گرا» و جریان «شعر مقاومت» را تقریباً با همان سبک و سیاق چهار فصل قبل بررسی می­کند و موشکافانه و با در نظر گرفتن جوانب و زوایای مختلف، مختصّات این جریان­ها و پستی و بلندی­ها و بعضاً تقابل آنها را نیز برای خواننده آشکار می­کند.

مباحث مشترک در همۀ این فصول شش­گانه²، ویژگی های زبانی- ادبی و محتوایی- فکری جریان­هاست. مؤلّف در این فصول، بعضاً بیانیه­ها و مانیفست­های نیمه­رسمی و رسمی برجستگان این جریان­ها را که در آثارشان یا در مجلّات و نشریات آن زمان درج شده است، بیان می­کند. نوع بیان و چگونگی استفاده از زبان، بسامد کلمات و استفاده از واژه­های خاص و بعضاً قراردادی، قوالب شعری برتر و نوع استفاده از وزن و قافیه و تصویرگری­های خاص هر جریان، مسائلی است که در ویژگی­های زبانی و ادبی این جریان­ها بررسی می­شود. توجّه به مضامین و درون­مایه­های برتر و اختصاصی در هر جریان، جنبۀ متفکّرانه یا احساسی بودن و خیال­انگیز بودن اشعار، اجتماعی یا شخصی بودن اشعار و مسئلۀ تعهّد در برابر اجتماع و مردم هم از مواردی است که به عنوان ویژگی­های محتوایی و فکری جریان­های شعری معاصر به آن پرداخته شده است.

نقاط قوّت

کتاب جریان­های شعری معاصر فارسی از بهترین منابع در زمینۀ شعر معاصر است و اگر به دیدۀ انصاف در آن نگریسته شود، نقاط قوّت مختلفی را در آن می­توان دید که به بررسی بعضی از آنها می­پردازیم:

- منابع: حسین­پور چافی از ۱۷۷ منبع خوب و معتبر در زمینۀ ادبیات معاصر استفاده کرده که از لحاظ تعداد نیز قابل توجّه است. جالب اینکه بعضی از این منابع، کمیاب است و یا به ندرت در کتب ادبی معاصر نامی از این آثار و پدیدآورندگان آنها آورده شده است.

- تعدّد شاعران: در این کتاب از بیشتر شاعران معاصر که در فاصلۀ زمانی ۱۳۳۲ و حتی قبل از آن تا انقلاب ۱۳۵۷ زندگی می­کرده­اند و در روند، گسترش و حرکت جریان­های معاصر شعر فارسی به نوعی مؤثر یا دخیل بوده­اند، نام برده است. در هر فصل تعدادی از آنان را به عنوان برجستگان هر جریان، بیشتر مورد بررسی قرار می­دهد. از جریان شعر سنّت­گرای معاصر، رمانتیک عاشقانه و فردگرا، رمانتیک جامعه­گرا و انقلابی، سمبولیسم اجتماعی، موج نو و جریان شعر مقاومت، هرکدام به ترتیب ۵، ۷، ۵، ۷، ۲ و ۳ شاعر را مورد بررسی دقیق قرار می­دهد و سال­شمار زندگی ادبی و مختصّات شاعری آنان را متناسب با جریان مورد بحثش توضیح می­دهد. علاوه بر آن، پیش از بحث دربارۀ شاعران مشهور هر جریان، نمونه­ای از شعر شاعران آن جریان را می­آورد و مختصّات زبانی و محتوایی را در آن زیر ذرّه­بین نقد، مورد بحث قرار می­دهد. همچنین در پایان هر فصل از فصول شش­گانه، تعدادی از شاعران همان جریان را آورده و گاهی مختصراً آنان را معرّفی می­کند. روی­هم­رفته در این کتاب از بیش از ۲۰۰ شاعر معاصر نام برده شده است.

از دیگر جوانب این نظم، اختصاص صفحات به هر فصل متناسب با عناوین و موضوعات است؛ چنان که مثلاً به فصل دوم که مبحثی گسترده و جریانی سابقه­دار است و از حدود ۷۰ شاعر به انحاء مختلف نام برده شده، ۵۷ صفحه اختصاص یافته است و در فصول بعد نیز تقریباً به همین نسبت و با در نظر گرفتن موضوعات و روند هر جریان، تعداد صفحات کم و زیاد شده است؛ به عنوان مثال، در فصل چهارم (رمانتیک جامعه­گرا و انقلابی، ۳۱ صفحه) به دلیل اشتراكاتی که با فصل قبل (رمانتیک عاشقانه و فردگرا، ۵۱ صفحه) دارد، تعداد صفحات کمتری اختصاص داده شده است.

- محدودۀ زمانی: بررسی دوران ۲۵ساله، که فاصلۀ دو رویداد سیاسی مهم نیز هست، از جملۀ نقاط قوّت این کتاب است. علاوه بر توجّه به اینکه این زمان از نظر سیاسی و فرهنگی مسیری پرفراز و نشیب را طی کرده است، محدود کردن آن به محقّق این امکان را داده است که در دایرۀ تحقیق خود امکان جولان بیشتری داشته باشد و بهتر بتواند مسائل را بررسی کند. نکته اینجاست که مؤلّف پا را از دایرۀ تحقیق بیرون نگذاشته و تمام مطالب کتاب را به بررسی شعر معاصر دوران ۲۵سالۀ کودتای ۱۳۳۲ تا انقلاب ۱۳۵۷ اختصاص داده و خواننده را در این مسیر به بیراهه نمی­برد و به مقاصد ناخواسته نمی­رساند. به تعبیر دیگر، حسین­پور چافی قبل و بعد از دوران مذکور را بررسی نمی­کند و با محدود کردن گسترۀ بحث، این امکان را به خود می­دهد که موضوعات را به طور مطلوب تجزیه و تحلیل کند.

نقاط ضعف

با اینکه کتاب جریان­های شعری معاصر فارسی منبعی غنی و ارزشمند در زمینۀ شعر معاصر است، امّا وادی نقد و داوری، نگاهی منصفانه را که قوّت و ضعف ببیند و بررسی کند، می­طلبد؛ بنابراین به برخی از نقاط ضعف کتاب می­پردازیم:

- اغلاط چاپی (ویرایشی): هرچند اغلاط چاپی در این کتاب بسیار کم مشاهده می­شود و مؤسّسۀ انتشارات امیر کبیر نهایت دقّت را در چاپ و ویرایش این کتاب به خرج داده است، ولی به هر حال مواردی نیز وجود دارد که در جدول زیر به چند مورد اشاره می­شود و امید است در چاپ­های بعدی برطرف شود:

صفحه ۲۵۶ از سطور ۱۴ تا ۱۹ نظر احمد شاملو به صورت نقل مستقیم آورده شده است، که نشانی از منبع این نقل قول دیده نمی­شود.

- فهرست اعلام: با وجود اینکه در این کتاب از بیش از ۲۰۰ شاعر نام برده شده و از ۱۷۷ منبع استفاده گردیده است، جای فهرست اعلام در پایان کتاب خالی است و این نیز می­تواند مشکلی در جهت دسترسی سریع به مطالب مورد نظر ایجاد نماید.

پی­نوشت

* دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد / فرهنگی بسیجی شهرستان جهرم/ مدرس دانشگاه

1. حسین­پور چافی از استادان جوان و عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان بود که «هنگامی که متوجّه قطع امید پزشکان از مداوای بیماری یکی از دانشجویانش می­شود، او را با ماشین شخصی خود جهت معالجه به اصفهان می­برد و در راه بازگشت از اصفهان به کاشان در اثر سانحه جان خود را از دست می­دهد» (www. samt. ac. ir. blogfa. com)

2. در این نوشتار منظور از فصول ششگانه، فصل های ۲ - ۷ است که جریان­های شش­گانۀ شعر معاصر مورد نظر مؤلّف را بررسی می­کند.

٣. منظور، سایت­های مرتبط با حسین­پور چافی و کتاب جریان­های شعری معاصر فارسی است -که نام بعضی از آنها در کتابنامه آمده است- و تماس تلفنی این­جانب با دکتر راستگو، از دوستان مرحوم حسین­پور در دانشگاه کاشان.

کتابنامه

- حسین­پور چافی، علی، ۱۳۸۴، جریان­های شعری معاصر فارسی. چاپ اول، تهران: امیر کبیر.

- http://www.amir kabir.net

-http://www.finaleshop.com

- http://www.kashanu.ac.ir

- http://www.samt.ac.ir.blogfa.com