ما ضربه را با ضربه پاسخ مى‌دهیم

سقوط ناگهانی قیمت نفت در اواسط دهه ۸۰ میلادی، سومین تحول ناگهانی بازار جهانی نفت، پس از افزایش بهای سال‌های ۷۴-۱۹۷۳ و صعود مجدد قیمت‌ها در ۸۰-۱۹۷۹، به‌شمار می‌آید. در دهه ۷۰ میلادی، افزایش قیمت نفت (با برنامه‌های اوپك)، سرمایه مالی فراوانی را به خزانه كشورهای فروشنده نفت سرازیر كرد. طبیعی بود كه افزایش قیمت، به هیچ وجه نمی‌توانست مطلوبِ خریداران و نیازمندان نفت منطقه‌ی غرب آسیا و شمال آفریقا باشد. در این شرایط بود كه انقلاب اسلامی ایران، تنها یك سال مانده به فرارسیدن دهه ۸۰ میلادی، به وقوع پیوست و جهت‌گیری سیاست داخلی و خارجی ایران را دستخوش چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای كرد. آغاز جنگ تحمیلیِ بعثیون عراق علیه ایران و مقاومت غیرتمندانه ملت علیه متجاوزان، بیش از پیش توجهات را به منطقه، نفت و نظام انقلابی ایران متمركز كرد.

اوپك -«جمعِ نفتی‌های بزرگ جهان»-، كه دهه ۷۰ را با قدرت‌نمایی‌ گذرانده بود، این بار نتوانست وحدت نظر اعضای خود را حفظ كند. برخی اعضای اوپك، در بحران كاهش قیمت نفت در دهه ۸۰ میلادی، بی‌توجه به منافع بلندمدت خود و دیگر كشورهای عضو، نسبت به فروش انبوه نفت در بازارهای جهانی، با شرایط آسان و قیمت ارزان و متجاوز از سهمیه تعیینی خود اقدام كردند. عمق این اختلافات زمانی خود را آشكارتر نشان داد كه گمانه‌زنی‌ها به واقعیت نزدیك و نزدیك‌تر می‌شد: تضادهای ایدئولوژیك انقلاب نوخاسته اسلامی مردم ایران با ایدئولوژی حاكم بر برخی كشورهای همسایه، داشت معادلات «اقتصادی» را، به معادلات «سیاسی» تبدیل می‌كرد.

جمهوری اسلامی ایران، از همان آغاز روند كاهش قیمت نفت، تحولات جهانی را بادقت فراوانی زیرنظر گرفت. در این میان، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، در مقام ریاست جمهوری اسلامی ایران، موثرترین زبان گویای جمهوری اسلامی در سراسر روند حوادث نفت بود. آیت‌الله خامنه‌ای، افزون بر آن كه به عنوان بالاترین مسئول كشور پس از بنیانگذار انقلاب حضرت امام خمینی رحمه‌الله، نظارت و هدایت اداره كشور را برعهده داشتند، در سخنرانی‌ها و گفتگوهای گوناگون خود به این معضل ناگهانی واكنش نشان می‌دادند.

تحلیل‌ها و تببین‌های آیت‌الله خامنه‌ای، حكایت از «توطئه»ای داشت كه در بحبوحه حوادث جنگ تحمیلی، قصد داشت بزرگترین منبع درآمد كشور انقلابی و درحال دفاع ایران را با سختی‌های متعددی روبرو كند؛ توطئه‌ای كه در وهله اول، ردپای كشورهای فرامنطقه‌ای در آن به‌روشنی دیده می‌شد: «مسأله‌ى نفت همان‌طور كه قبلا هم گفتیم یك توطئه‌ى تمام عیار است. در درجه‌ى اول علیه جمهورى اسلامى و برخى كشورهاى مترقى دیگر در این منطقه و در درجه‌ى بعد علیه همه‌ى ملتها و همه‌ى كشورهاى تولیدكننده‌ى نفت. پدیدآورنده‌ى این توطئه هم در اصل دولت انگلیس است كه در بحبوحه‌ى این پیروزى رزمندگان اسلام كه احتمال مى‌دادند به خاطر این پیروزى یك قدرى وضع نفت از لحاظ خریداران دچار دشوارى بشود و قیمت نفت بالا برود، براى پیشگیرى و مقابله‌ى با این احتمال بالا رفتن قیمت، باز در این بحبوحه قیمت را پائین آورد.» [۱۳۶۴/۱۱/۲۵]

در این میان، خبرهایی به گوش مسئولان جمهوری اسلامی می‌رسید كه بعضی كشورهای عضو اوپك، به‌دلایلی قصد همراهی با سیاست كاهش قیمت نفت را دارند. آیت‌الله خامنه‌ای در یكی از خطبه‌های نماز جمعه، از این اقدامات پنهان در حضور ملت پرده برداشتند:

«این یك توطئه‌ى استكبارى بزرگ است و ما احتمال مى‌دهیم البته به صورت یقین نمى‌گوئیم و كسى را هم متهم نمى‌كنیم فعلا، اما احتمال مى‌دهیم كه در داخل اوپك هم برخى از تولیدكنندگان با این توطئه‌ى جهانى كه علیه اوپك هست متأسفانه همكارى كرده باشند. خدا كند این احتمال درست نباشد و ما این را درست نفهمیده باشیم و الا كار مشكل خواهد شد براى آن كشورها و آن دولتهایى كه یك چنین توطئه‌ى خبیثانه‌اى را علیه اوپك و علیه ملتهاى خودشان با دشمنان این ملتها در آن همدستى كرده باشند؛ این یك توطئه است. ما تلاش اصلى خودمان را در این راه گذاشتیم كه با این توطئه مقابله كنیم و مقابله هم كردیم.» [همان]

این در حالی بود كه در همان هنگام، برخی دیگر از كشورهای عضو و حتی فروشندگان نفت خارج از اوپك مانند كشورهای آمریكای لاتین از وضع به وجود آمده ناراضی بودند.: «بیشتر كشورهاى عضو اوپك از این وضع ناراحتند. فرستاده‌هایى كه ما فرستادیم كه به كشورهاى آفریقائى كه تولیدكننده‌ى نفت بودند، چه به كشورهاى امریكاى لاتین، مثل ونزوئلا و مكزیك كه تولیدكننده‌ى نفت بودند، اگر چه بعضیشان عضو اوپك هم نیستند و هیأتهایى كه بعدا هم مى‌فرستیم به كشورهاى دیگر همه این حقیقت را به ما نشان مى‌دهد كه بیشتر این كشورهاى تولیدكننده‌ى نفت از این وضع ناراحتند. یعنى میلیونها انسان از این توطئه ضربه خواهند دید و ضرر خواهند كرد.» [همان]

با این حال، آیت‌الله خامنه‌ای، تنها ده روز پس از خطبه نماز جمعه تهران، در یك گفتگوی رادیویی، درباره برخی عناصر دخیل در بحران نفتی، صریح‌تر صحبت كردند: «چیزى كه مایه‌ى تأسف ماست این است كه متأسفانه برخى از اعضاى اوپك در این كار در این توطئه برخورد قوى و قاطع لازم را نكردند و حتى قرائنى وجود دارد كه به ما مى‌گوید كه اینها در اصل این توطئه شركت هم داشتند، و ما نمى‌توانیم به آسانى از سر این قضیه بگذریم. برخى از كشورها در برخورد با این توطئه خوب آمدند مثل كشورهاى الجزائر و لیبى كه در این اجلاس سه‌جانبه‌اى كه با ما داشتند مواضع‌شان را به صورت قاطع اعلام كردند، لكن برخى دیگر از كشورها مثل عربستان و كویت متأسفانه هیچگونه همكارى و همراهى در این مورد نكردند. حتى سعودی‌ها اعلان كردند كه در مورد فروش نفت خودشان، خودشان تصمیم‌گیرنده هستند و پاى‌بند به تعهدات اوپك نیستند در حالی كه پاى‌بند بودن عربستان به تعهدات اوپك این براى عربستان ضررى ندارد، این براى آنها فایده دارد.» [مصاحبه رادیویی، ۱۳۶۸/۱۲/۵]

جمهوری اسلامی، در برابر این ناسازگاری برخی كشورهای عضو اوپك با منافع مجموعه كشورهای فروشنده نفت، به‌شدت كوشید كه در ابتدا، «خیرخواهانه» عمل كند. استدلال این بود كه ضربه به اوپك به هر دلیلی، به كشور ضربه‌زننده هم آسیب خواهد زد و كاهش قیمت نفت برای عاملان آن هم خطرناك خواهد بود:
«آنچه كه عربستان دارد مى‌گوید كه مى‌خواهد انجام بدهد، یعنى خودش تنها تصمیم‌گیرى بكند، در میزان تولیدش و در مورد قیمت، این به زیان خود عربستان هم هست. اگر آنها پاى‌بند به تعهدات اوپك بمانند و همكارى با اوپك را نقض نكنند، این به زیان آنها نیست به نفعشان هست. البته این برخورد با اوپك یك برخورد غیرقابل تحملى است این ضربه‌اى به اوپك است، ضربه‌اى به ملت‌هاى اسلامى است و ما باید بگوئیم ضربه را با ضربه پاسخ مى‌دهیم. ما نمى‌توانیم در مقابل این قضیه بى‌تفاوت بمانیم. به خصوص كه این به ما فقط مربوط نمى‌شود، بسیارى از ملتهاى اوپك از ما خیلى بیشتر ضربه مى‌بینند.» [همان]

با این حال، این خیرخواهی باعث نمی‌شد كه موضع قاطعانه نظام انقلابی ایران پنهان بماند. آیت‌الله خامنه‌ای، همان موقع هشدار دادند كه جمهوری اسلامی، حربه‌های قاطع‌تری هم برای مقابله با این جریان در اختیار دارد:

«ما مرز طولانى‌اى در آبهاى خلیج فارس داریم و مجوز هم براى این كه در این زمینه‌ها اقدام قاطعى بكنیم از لحاظ افكار عمومى عالم و از لحاظ قوانین بین‌المللى وجود دارد. زیرا كه برخى از كشورها اعلان كردند و قبول كردند كه براى عراق نفت مى‌فروشند. عراق یك كشور در حال جنگ هست با ما و همان‌طور كه همه‌ى دنیا قبول دارند كه ما كشتى‌هاى تجارتى را در تنگه‌ى هرمز و در گذرگاه این كشتى‌ها مى‌توانیم بازرسى كنیم تا ببینیم كه آیا براى عراق چیزى دارد یا ندارد و همین‌طور همه قبول خواهند كرد اگر ما یك روزى تصمیم بگیریم كه نفتى را كه براى عراق فروش مى‌رود مصادره كنیم یا روى آن نظارت داشته باشیم. بنابراین همان‌طور كه ملاحظه مى‌كنید این كشورها كه الان دم از ناسازگارى با اوپك مى‌زنند خیلى هم آسیب‌پذیر هستند. ما مایل هستیم كه باز هم به این كشورها توصیه كنیم، تأكید كنیم كه همكارى با اوپك را بر عدم همكارى با اوپك ترجیح بدهند، زیرا كه این متضمن نفع خود آنهاست و نفع اوپك هم هست.» [همان]

این قاطعیت، تنها به اعلام موضع مسئولان كشور محدود نبود. آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با دانشجویان دانشگاه تهران، و در پاسخ به دانشجویی كه از «فعال‌نبودن سیاست خارجی كشور» انتقاد می‌كرد، برخی از اقدامات قاطع مسئولان وزارت خارجه در مقابله با توطئه كشور همسایه را به عنوان شاهد، بیان كردند:

«در حدود شاید پنجاه پیك، حدودا، پنجاه پیك ما به كشورهاى مختلف از طریق وزارت خارجه فرستادیم و این كارى است كه وزارت خارجه طبعا مى‌كند دیگر، البته عده‌اى با پیام من رفتند، عده‌اى با پیام وزیر خارجه رفتند، شاید چند نفرى با پیام آقاى نخست‌وزیر رفتند و پیامهاى مختلف به كشورهاى مختلف نه، تلاششان خیلى خوب بوده و محافظه‌كارانه هم نیست. ما عربستان سعودى همین اخیرا باز ما چون از آن روز تا حالا سه هیأت از طرف ما به عربستان سعودى رفتند، سه پیك. هركدام رفتند درباره نفت و درباره‌ جنگ مطالبى را گفتند، همین آخرى كه رفت آن‌جا جورى حرف زده كه برادر پادشاه عربستان سعودى گفته شما مى‌خواهید تهدید كنید ما را؟ اگر تهدید مى‌كنید من حاظر نیستم گوش كنم، ایشان گفته كه نه حالا شما گوش كنید به نفعتان است به صرفه‌تان است كه گوش كنید و ادامه داده همان حرفها را مجددا گفتند یعنى لحن خیلى قوى و قاطع، البته ما تهدید نمى‌خواهیم بكنیم كسى را، این را من بگویم و ما اعلام هم خواهیم كرد موضع رسمى ما این است. ما كشورهاى منطقه را نمى‌خواهیم تهدید كنیم، اینها با جوسازى مى‌خواهند اینجور وانمود كنند كه ایران ما را تهدید كرده و در مقابل تهدید از آمریكا امتیاز بگیرند، كمك بگیرند یا نیروى نظامى درست كنند و عملا ما را تهدید كنند.» [بیانات در پاسخ به سوالات در دانشگاه تهران، ۱۳۶۴/۱۲/۱۴]

ماهیت حوادث امروز نفت جهان، چندان هم متفاوت از ماهیت حوادث بیست و چند سال پیش نیست. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، همان موقع بهترین راه‌ كاهش خسارات چنین اقدامات خصمانه‌ای را تنها و تنها در نگاه به درون و استقلال اقتصادی می‌دیدند:

«نفت اپك ... تأثیر تعیین‌كننده‌اى درحیات دنیا -نمیشود گفت در اقتصاد دنیا- اصلا در حیات جهان داشت، اینجور دارند ضدش [عمل] میكنند، و ناگهان قیمت را ازبیست‌وشش [دلار] آوردند به نصف... یعنى دنیا اینجور است، دنیا بى‌رحم است حتى در مقابله‌ى با اپك - كه تشكیلاتى است با آن عظمت و یك عده صادركننده‌ى محكم كه اینها دنیا را دارند اداره میكنند- اینجور با آن بازی میكنند و له‌اش میكنند. بنابراین ما باید حساب كار خودمان را داشته باشیم.» [دیدار با وزیر، معاونان و مشاوران وزارت معادن و فلزات، ۱۳۶۴/۱۲/۱۵]

این همان راه‌حلی است كه امروز هم بهترین و موثرترین راهكار كاستن از اثرات اقدامات خصمانه همیشگی برخی دشمنان است:

«بارها ما گفته‌ایم كارى كنید كه وابستگى مالى كشور به نفت كم و كم و كمتر بشود؛ خب، شما ملاحظه می‌كنید در ظرف مدت كوتاهى قیمت نفت را به نصف می‌رسانند. وقتى ما وابسته به نفت باشیم، مشكل براى ما درست می‌شود؛ این فكر را باید كرد. از جمله‌ى بزرگ‌ترین مسئولیت‌هاى مسئولین كشور همین است كه كارى كنند اگر دشمن دلش نخواست تحریم را بردارد، به رونق كشور و پیشرفت كشور و رفاه مردم ضربه‌اى وارد نشود؛ راه آن چیست. راه آن این است كه مراجعه كنیم به درون كشور، به درون ملت، از نیروهاى درونى كشور استفاده كنیم.» [بیانات در دیدار مردم قم، ۱۳۹۳/۱۰/۱۷