يكي از محافلي كه به مناسبت درگذشت عزيزان از دست رفته ، برگزار مي گردد مجالس ختم است، معمولا اين محافل به عنوان سوم ، هفتم ، چهلم و سالگرد برگزار مي گردد ، كه آداب مخصوص به خود را دارد.
چهارچوب کلي برنامه مجالس ختم به شرح زير است:
مجالس ختم باقرائت قرآن آغاز مي گردد و قبل از شروع قرآن معمول است که مناسبت برگزاري مجلس ذکر شده و براي شخص از دنيا رفته فاتحه و صلواتي قرائت مي گردد.
نکات مورد توجه در قرائت قرآن
آيات 185 ـ 200 سوره آل عمران .
آيات 97 ـ 118 سوره مؤمنون.
آيات 56 ـ 69 سوره عنکبوت.
آيات 42 ـ 75 سوره زمر.
سوره ق.
سوره واقعه.
در مجالس ختم ، مداحي قبل از منبر و سخنراني برگزار مي شود ، چهارچوب کلي برنامه مداحي در مجالس ختم عبارت است از:
الف ) عرض تسليت و تشكر
ب ) جملات عربي ابتداي مجلس و عرض ادب به امام زمان(عج)
ج ) اشعار پند آميز
د ) شعر فضيلت پدر ، مادر ، شهيد و ...
ه ) تخلص (حلقه اتصال مفهوم اول با توسل به اهلبيت(ع) )
و) توسل
ز) مناجات و دعاي پايان مجلس
ح) عرض تسليت و تشكر
الف ) عرض تسليت و تشكر
در محافل ختم مرسوم است که مداح به نيابت از حاضرين ، به خانواده عزادار تسليت بگويد و به نيابت از صاحبان عزا از حضور و زحمات حاضرين تشکر نمايد.
عرض تسليت و تشکر بهتر است ابتدا و انتهاي مداحي صورت پذيرد و در آن افراط نشود.
افراط در عرض تسليت
گاهي هنگام عرض تسليت بيش از آن که بايد مقام شخص از دنيا رفته و يا بازماندگانش مورد تعريف و تمجيد قرار مي گيرد ، که غالبا هدف از آن مورد پذيرش صاحب مجلس قرار گرفتن است ، اين افراط صحيح نيست وبايد از آن پرهيز کرد. جالب اينکه در بعضي از شهرستانها رسم است که شرکت کنندگان براي عرض تسليت ، برگه اي تايپ شده به مداح ارائه مي کنند که در آن به صاحبان عزا تسليت کتبي گفته اند؛ و عجيب اينکه مداح خود را ملزم مي کند همه اين برگه ها را با ذکر نام آورنده آن بخواند ، حال ببينيد ديگر چه وقتي براي اصل محتواي مداحي باقي مي ماند.
افراط در تشکر: گاهي هنگام تشکر به قدري به جزئيات پرداخته مي شود ونام تک تک ارگانها، سازمانها ، تشکلها ، ادارات ، هيآت و شهرها و روستاهايي که از آن فرد يا افرادي در مجلس شرکت کرده اند ذکر مي گردد ، که مجلس از اصل مداحي محروم مي شود. جالب اينکه همين جزئيات ممکن است به کرات تکرار شود و يا نام يک ارگان بزرگ مثل سپاه و يا ارتش به خاطر شرکت يکي از کارمندان جزء آن بارها ذکر شود گويا که اين ذکر نام نشانه اعتباري براي صاحبان عزاست در حاليکه اين افراط است و دون شأن محافل مذهبي.
ب) جملات عربي ابتداي مجلس و عرض ادب به امام زمان(عج)
در محافل ختم ، با توجه به زمان كافي و مناسبي كه در اختيار مداح مي باشد ، جملات عربي ابتداي مجلس به تفصيل و كامل ارائه مي گردد . در اين محافل عرض ادب شعري به امام زمان (عج) معمول نيست و به دعاي فرج و ارائه آيات و روايات مرتبط اکتفا مي شود ، اما در صورت مناسب بودن شرايط ، مي توان به عرض ادب شعري هم پرداخت.
نمونه هايي از جملات عربي
صاحب كشاف از پيامبر اكرم نقل ميكند كه فرمود: هر كس بر محبت آل محمّد از دنيا برود شهيد مرده ـ متوجه باشيد هر كس بر محبت آل محمّد بميرد آمرزيده است ـ توجه كنيد هر كس بر محبت آل محمّد بميرد با توبه از دنيا رفته ـ هر كس بر محبت آل محمّد بميرد با ايمان كامل از دنيا رفته ـ و هر كس بر محبت آل محمّد بميرد ملك الموت باو بشارت بهشت ميدهد بعد از او نكير و منكر ـ هر كس بر محبت آل محمّد بميرد چنان با جلال او را به بهشت ميبرند مانند عروسىكه بخانه شوهر ميرود ـ هر كس بر محبت آل محمّد بميرد دربى از قبرش به بهشت گشوده مىشود ـ توجه كنيد هر كس بر محبت آل محمّد بميرد خداوند قبر او را جايگاه زيارت ملائكه رحمت قرار ميدهد ـ هر كس بر محبت آل محمّد بميرد بر راه و روش پيامبر و جماعت مؤمنين مرده .
أَلَاوَمَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ـ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ كَافِراً ـ أَلَاوَمَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ يَشَمَّ رَائِحَةَ الْجَنَّة.[5]
هر كس با كينه آل محمّد بميرد روز قيامت كه مىآيد بر پيشانى او نوشته است: مأيوس از رحمت خداست. ـ هر كس بر بغض آل محمّد بميرد كافر از دنيا رفته ـ و هر كس بر بغض آل محمّد بميرد بوى بهشت را استشمام نخواهد كرد.
ج ) شعر پند آميز
يکي از مهمترين بخشهاي مجالس ختم ، بخشي است که در آن اشعار پند آميز خوانده مي شود. چراکه يکي از فلسفه هاي برگزاري اين مجالس ، تنبه و تذکر بازماندگان است و چون اقشار مختلف ـ حتي کساني که اهل هيأت و پاي منبر نشستن نيستند ـ در آن شرکت مي کنند مداح بايستي از فرصت به دست آمده به احسن وجه استفاده نمايد و پيام معنوي خود را برساند.
در ارائه اين بخش توجه به چند نکته لازم به نظر مي رسد:
ـ از امام حسن مجتبي عليه السلام سوال كردند علت ترس ما از مرگ چيست . امام فرمودند چون خانه دنيا آباد است و خانه آخرت ويران . طبيعتاً هر كس از خانه آباد بخواهد به خانه ويران برود مضطرب و نگران و ترسان است .
ـ امام حسن مجتبي در مجلس ختم شخصي شركت كرده بودند هنگام خروج به برادر مرحوم فرمودند: فلاني اگر مرگ برادرت باعث تنبه (يعني بيداري از غفلت )و تذكر و بيداري تو شد فبها ، و الا مصيبت غفلت تو از مصيبت مرگ برادرت بالاتر است .
نمونه اي از اشعار پندي :
خرما نتوان خورد از اين خار كه كشتيمبر لوح معاصي خط عذري نكشيديم افسوس از اين عمر گرانمايه كه بگذشتپيـري و جـوانـي چو شب و روز گذشتند |
ديبا نتوان بافت از اين پشم كه رشتيم پهلوي كبائر ، حسناتي ننوشتيم ما از سر تقصير و خطا در نگذشتيم مـا شب شد و روز آمد و بيدار نگشتيم |
د ) شعر فضيلت پدر ، مادر ، عزيزان و . . .
پس از ارائه پنديات نوبت به پرداختن به مناسبت مجلس مي رسد ، در اين قسمت ابتدا اشعاري در رابطه با اهميت و فضيلت جايگاه عزيز از دست رفته ارائه مي شود ، سپس اشعار و مطالبي در فراق و مصيبت هجران او.
نکته اي که بيانش در اين قسمت لازم به نظر مي رسد اينکه بر مبناي دستورات معصومين نمك بر زخم صاحبان عزا پاشيدن مناسب نيست و حتي پيغمبر فرمودند در مصائبي كه دچار مي شويد به ياد ما اهلبيت گريه كنيد ولذا بايد از زبانحال هايي که ذکر مصيبت شخص از دست رفته است پرهيز شود و به جاي آن با ذکر مصائب آل الله مرهمي بر زخم دل داغديدگان نهاده شود .
نمونه ها
حديث از خاتم پيغمبران استبزن بر پاي مادر بوسه از شكر |
كه جنت زير پاي مادران است كه خاك پاي اورشك جنان است |
مكن پرورده خود را فراموش تو چون گل با هزاران نعمت و ناز گل رويت چو بيند نقش بندد خراشد گر سر خواري تو را پاي دلش با مهر تو بسته است پيمان ز مهر مـادري بشنـو كـه پـايـان |
پسر اي ميوه بستان مادر شدي پرورده دامان مادر تبسم بر لب خندان مادر بر آيد از جگر افغان مادر مبادا بشكني پيمان مادر نـدارد مهـر بـي پـايـان مـادر |
شعر زبانحال در فقدان مادر
از آن نالم كه مادر در برم نيست مـرا گـر دولـت عالـم ببـخشند |
صفا و سايه او بر سرم نيست بـرابـر بـا نگـاه مادرم نيست |
شعر فضيلت پدر
به عمري عاشق زارم پدر بودشبم همراز مادر بود ليكن اگر خاري به پايم رفت در عمر |
به هر كاري مددكارم پدر بود به روزم يار در كارم پدر بود در ايـن آزردگي يارم پدر بود |
ه ) مقدمه ذکر مصيبت (تخلص)
حلقة اتّصال بين اشعار اوليه و روضه را مقدمه روضه يا تَخَلُّص ناميده ايم ، اين قسمت بايد از جهتي با ماقبل و از طرف ديگر با مابعد خود ارتباط داشته باشد.
تَخَلُّص در اينجا مي تواند يک يا چند بيت شعر ، يک روايت ، يک داستان تاريخي يک تجربه از تجربيّات اجتماعي و يا ... باشد.
نمونه تخلص شعري
بدم اما شما را دوست دارم نماند لنگ در محشر كميتم كجا ارباب من فردا گذارد گرفتم اينكه بردندم سوي نار ميـان آتـش اين باشد شعارم |
همين باشد مدال افتخارم كه من از عاشقان اهلبيتم غلام او در آتش پا گذارد بجرم اينكه من هستم گنهكار خـدايا من علي را دوست دارم |
نمونه تخلص داستاني
لقمان به مسافرت رفت ، گويا در مسافرت براي خانواده اش حادثه اي پيش آمده بود پس از بازگشت ، غلام او آمد جلو گفت لقمان نبودي پدرت مُرد. لقمان جواب داد : رشته زندگيم پاره شد ( آري پدر حلقه اتصال اعضاي خانواده است ) . گفت لقمان نبودي مادرت مُرد. لقمان در جواب گفت : چراغ عمرم خاموش شد ( توضيح اينكه خانه بي مادر خاموش و تاريك است ) . گفت لقمان نبودي برادرت مُرد . لقمان دست به كمر گرفت و گفت كمرم شكست .
نمونه تخلص روايي
يکي از فلسفه هاي برگزاري مجالس ختم ، کسب بهره هاي معنوي براي خود و عزيز از دست رفته است ، که بر مبناي روايات از پر فضيلت ترين اعمال معنوي ، توسل به آل الله است .
باب بهره هاي معنوي در عالم برزخ باز است و روح مِيت از توسلات و خيرات و مَبَرّات بازماندگان بهره مي برد ، علاوه براين، ارائه صحيح اين قسمت مي تواند تا حد قابل توجهي باعث تسکين خاطر بازماندگان شودچرا كه از نظر روانشناسان هنگام مواجه شدن با يك مصيبت، بهتر است انسان به ياد مصيبت بزرگتري بيفتد، و بدين واسطه از شدت مصيبت وارده بکاهد.
نکات قابل توجه در بخش توسل
ز) مناجات و دعاي پايان مجلس
خوب است در پايان مجالس ختم ، اشعاري کلي در وصف عاشقان آل الله ارائه شود. مثل؛
يک عمر علي گفت در اين دار مکافات او ذکر حسين داشت به دل در همه احوال |
با عشق علي شاه جهان او زجهان رفت با مهر حسين بن علي او به جنان رفت |
***
هـر آن کسي که قـدم زد در آستان حسين عزيز هر دو جهان شد قسم به جان حسين
***
هرگز نميرد آنکه دلش زنده شد به عشق ثبـت اسـت بـر جـريـده عالـم دوام مـا
در دعاي پاياني محافل ختم بهتر است ادعيه اي مورد استفاده قرار گيرد كه در آن نياز به آمين گفتن مستمع نباشد؛ البته محافلي كه مستمع اهل دل است ، مي توان دعاهاي معمول محافل مذهبي را مورد استفاده قرار داد.
ح) عرض تسليت و تشكر
بخش مداحي در مجالس ختم با عرض تسليت و تشکر پايان مي پذيرد ، در اين قسمت مداح پس از عرض تسليت به صاحبان عزا و تشکر از شرکت کنندگان در مجلس به اعلام ادامه برنامه مي پردازد که قرائت سوره الرحمن و سخنراني است ، ذکر نهايي بخش مداحي عبارت است از جمله عربي : "رَحِمَ اللهُ مَن قَرِءَ الفاتِحَةَ مَعَ الصَّلَوات"
پس از مداحي نوبت به قرائت سوره الرحمن مي رسد که معمولا تا آيه "کُلُّ مَن عَلَيهَا فانٍ" ادامه پيدا مي کند. هنگام قرائت سوره الرحمن وقتي آيه "فَبِأي آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان" خوانده مي شود ، مستحب است جمله؛ "لَا بِشَيْءٍ مِنْ آلَائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ"[8]قرائت شود. به همين دليل در برخي محافل ، مستمع پس از قرائت آيه مذکور ، اين جمله را قرائت مي کند. خوب است قاري نيز اين جمله را با مستمعين تکرار نمايد.
پس از قرائت قرآن نوبت به سخنراني پند آميز و موعظه مي رسد که توسط روحانيون محترم برگزار مي گردد، در اين بخش به موضوعاتي راجع به سکرات موت ، شب اول قبر و سؤال نکيرين، عالم برزخ، قيامت و... پرداخته مي شودونهايتا باذکرتوسل به اهلبيت(ع) به پايان مي رسد.
نکته قابل ذکر اينکه بعضي از مجالس ترحيم بدون سخنراني برگزار مي شود و تمام وقت به قرائت قرآن و مداحي مي گذرد . مداحان اهلبيت(ع) حتماً به صاحبان مجلس تأکيد کنند که اين بخش نبايد حذف گردد ؛ چراکه به واسطه حذف اين بخش ، يکي از فلسفه هاي برگزاري مجالس ترحيم ـ که همان تذکر و تنبه بازماندگان است ـ دچار خلل مي شود بلکه بايد بيشترين همت صاحبان عزا صرف اين بخش گردد تا ميت و بازماندگان و شرکت کنندگان در مجلس بهره کافي و وافي را از مجلس ترحيم ببرند.
براي اينکه پس از پايان سخنراني مستمع تکليف خود را بداند و مسجد براي برنامه هاي بعدي به موقع تخليه شود ، سخنران در پايان بيانات خود جمله؛ "وَ عَجِّلِ اللهُمَّ فِي فَرَجِ مَولانا صاحِبَ الزَّمان" را قرائت مي کند و مستمعين به احترام امام زمان(عج) روي پا مي ايستند و شخصي از بين جمعيت به معصومين عليهم السلام به ترتيب زير سلام مي دهد.
اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَا اَبَاعَبْدِالله ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَابْنَ رَسُولِ الله ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَابْنَ اَميرِالْمُؤْمِنين ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَابنَ فَاطِمَةَ الزَّهْراء سَيِّدَةِ نِساءِ الْعَالَميِن ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ جَميِعاً وَ رَحْمَةُ اللهِ و بَرَکَاتُه.
اَلسَّلامُ عَلَيْکَ اَيُّهَا الْاِمَامُ الْغَريِب ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ اَيُّهَا الْاِمَامُ الشَّهيِد ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ اَيُّهَا الْاِمَامُ الرَّئوُف ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يا شَمْسَ الشُّمُوس أَلْمَدْفُون بِأَرْضِ طُوس ـ اَلسُلطَان يَا عَلِيَّ بْنَ مُوسيَ الرِّضاَ الْمُرتَضي عَلَيْکَ آلافُ التَّحِيةِ وَالثَّناء وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکَاتُه.
اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَا شَريِکَ الْقُرْآن ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَا قَاطِعَ الْبُرْهَان ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَا اِمَامَ الْإنْسِ وَ الْجَانّ ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکَ يَا صَاحِبَ الْعَصْرِ وَ الزَّمَان ـ عَجَّلَ اللهُ فَرَجَک وَ سَهَّلَ اللهُ مَخْرَجَک ـ اَلسَّلامُ عَلَيْکُم جَميِعاً وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکَاتُه. "رَحِمَ اللهُ مَنْ قَرِءَ الْفَاتِحَةَ مَعَ الصَّلَوَات"
[1]آثار الصادقين ، 17،311.
[2]اعراف ، 204.( هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد! )
[3] مفاتیح الجنان ، اعمال شب جمعه.
[4]مفاتيح الجنان،ص62. شرحدعاىصباح(خوئى) ص : 204 (خداوندا دلم در پرده و حجاب است؛و نفسم آلوده به عيبهاست؛و عقلم مغلوب هوا و هوس است؛ و هواي نفسم غالب؛ طاعات و عباداتم اندك و كم است؛ و گناهانم بسيار زياد است؛ و زبانم اقراركننده به گناهانم مي باشد؛پس چه چاره اي مي توانم داشته باشم؟ اي پرده پوش عيبها! و اي داناي اسرار پنهاني! و اي برطرف كننده اندوهها! بيامرز تمام گناهانم را! به مقام محمد و خاندانش! اي آمرزنده! اي آمرزنده! اي آمرزنده! به حق رحمتت اي مهربانترين مهربانان!.)
[5]بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج23، ص، 233.
[6]عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج1 ، 299.
[7]بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، ج44 ، 291 . (إِنَّ الْبُكَاءَ وَ الْجَزَعَ مَكْرُوهٌ لِلْعَبْدِ فِي كُلِّ مَا جَزِعَ- مَا خَلَا الْبُكَاءَ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ (ع)- فَإِنَّهُ فِيهِ مَأْجُورٌ)
[8]ثواب الأعمال و عقاب الأعمال ، 116 .« عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ فَقَالَ عِنْدَ كُلِّ فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ لَا بِشَيْءٍ مِنْ آلَائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ فَإِنْ قَرَأَهَا لَيْلًا ثُمَّ مَاتَ مَاتَ شَهِيداً» ـ (از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: هر كس سوره الرّحمن را تلاوت كند و پس از قرائت هر «پس كدامين آيات و نشانههاى خدا را (باور نداريد) و تكذيب مىكنيد»، بگويد: «من هيچ يك از آيات و نشانههاى تو را اى پروردگار من تكذيب نمىكنم»، اگر اين سوره را شب هنگام خوانده باشد و همان شب بميرد، شهيد از دنيا رفته باشد؛ و اگر آن را در روز تلاوت كند و همان روز از دنيا برود (باز هم) شهيد مرده است.)
انتهای پیام /