اثرات تربيتى، اجتماعى و بهداشتى روزه چيست؟

يك. آثار تربيتى

1-1 تلطيف روح
روح انسان، همواره در حال تدبير بدن است و بدن بدون تدبير روح، مانند كشتى بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دليل امساك از خوردن و آشاميدن و محدود كردن آن به ساعاتى مشخص و نيز كنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بيشتر فراهم مى شود. فعاليت روح براى پرداخت به امور مادى و دنيوى كاهش مى يابد و امكان پرداخت به امور معنوى بيشتر مى شود. در نتيجه روح از لطافت بيشترى برخوردار مى گردد.

1-2 تقويت اراده

خداوند برنامه روزه دارى را به گونه اى تنظيم كرده است كه انسان بايد در ساعت معيّنى، از خوردن و آشاميدن بپرهيزد و در ساعت خاصى، مى تواند آزادانه بخورد و بياشامد و از لذت هاى حلال استفاده كند.
ملزم شدن انسان ها به اجراى دقيق اين برنامه و تكرار آن طى يك ماه، تمرين بسيار مناسبى است براى عادت دادن نفس به امورى، غير از آنچه در ماه هاى ديگر عادت كرده بود و اين عمل، عزم و اراده انسان را تقويت مى كند.

1-3 كنترل غرايز

روزه دار بايد در حال روزه ـ با وجود گرسنگى و تشنگى ـ از غذا و آب و ساير لذات (از قبيل لذت جنسى)، چشم بپوشد و ثابت كند كه او همچون حيوانات، در بند اسطبل و آب و علف نيست. او مى تواند زمام نفس را به دست گيرد و بر هوس ها و شهوت هاى خود مسلّط شود و اين امر باعث مى گردد كه غرايز به كنترل او در آيد و علاوه بر اين، در بهره ورى از آنها تعديلى به وجود آيد. خلاصه اينكه روزه، انسان را از عالم حيوانى ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد.
تقوا و پرهيزگارى در تربيت اخلاق اسلامى يك مسلمان، نقش بسيار مهمى دارد و براى رسيدن به اين صفت شايسته، بهترين عبادت روزه است. قرآن درباره آن مى فرمايد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ يعنى، نتيجه و علّت غايى روزه، تقوا از محارم الهى است.
وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله در خطبه «شعبانيه»، فضايل ماه رمضان و روزه را برشمرد، اميرمؤمنان على عليه السلام پرسيد: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود: «الورع عن محارم اللّه » ؛ «پرهيز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراين روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سركوب كننده نفس عصيانگر است. شخص با عمل به اين دستور الهى، به خوبى روح تقوا و پرهيزگارى را در خويش زنده مى كند؛ زيرا با روزه، اصلاح نفس و تربيت آن، آسان تر مى شود؛ زيرا گرسنگى و ديگر محروميت هاى روزه، شعله هاى سركش غريزه هاى حيوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مى سازد.
پر شدن شكم زمينه بسيارى از ناهنجارى ها و تحريك شهوات، غوطه ورى در حرام و ظهور خواهش هاى باطل در نفس مى شود؛ چنان كه در حديثى آمده است: «انى اخاف عليكم من البطن والفرج»؛ «من از شكم و شهوت بر شما بيمناك هستم». اگر شكم عفيف باشد و به قدر ضرورت اكتفا كند و از حرام و شبهه بپرهيزد، بدون شك دامن نيز عفيف مى شود. عفت اين دو عضو، زمينه بسيار خوبى براى نشاط معنوى و صفاى دل و باطن خواهد شد.

1-4 روحيه ايثار و نوع دوستى

انسان موجودى اجتماعى است و انسان كامل، كسى است كه در همه ابعاد وجودى رشد كند. روزه، بعد اجتماعى انسان را در كنار ساير ابعاد او رشد مى دهد؛ بدين صورت كه درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است. با عمل به اين دستور مذهبى، افراد متمكن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى يابند و به دنبال آن درك، به اين نتيجه مى رسند كه بايد به فكر بيچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّى و عينى پيدا كند، اثر بيشترى دارد و روزه به اين موضوع مهم اجتماعى، رنگ حسّى مى دهد. با رشد اين بعد اجتماعى، انسان نسبت به هم نوعان خود بى تفاوت نمى شود و دردهاى فراگير اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مى كند و مصداق اين سخن حكيمانه سعدى مى شود كه:
بنى آدم اعضاى يكديگرند كه در آفرينش ز يك گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

به راستى اگر كشورهاى ثروتمند جهان و اغنيا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم اين همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آيا ميليون ها انسان با سوء تغذيه و كمبود مواد غذايى مواجه خواهند شد؟!

دو. آثار بهداشتى

بدون ترديد در علم پزشكى، اثر معجزه آساى امساك، در درمان انواع بيمارى هاى جسمانى و روانى به اثبات رسيده است. عامل بسيارى از بيمارى ها، زياده روى در خوردن غذاهاى مختلف است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهفرمود: «واعلم ان المعدة بيت الداء و ان الحمية هى الدواء»؛ «معده مركز و خانه هر دردى است و پرهيز [ از غذاهاى نامناسب و زياده خورى]، اساس هر داروى شفابخش است». منشأ بسيارى از بيمارى هاى روانى، افكار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غيرمعقول و غيرمنطقى است و روزه با ايجاد محدوديت هايى، هم معده و دستگاه گوارشى را تقويت مى كند و هم با كنترل افكار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگى ها باز مى دارد.
به عبارت ديگر روزه، زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند و در واقع، بدن را «خانه تكانى» مى كند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ويژه تقويت مى نمايد. خلاصه اينكه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمين مى شود و بر همين اساس پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «صوموا تصحّوا»؛ «روزه بگيريد تا سالم شويد». روزه اگر با شرايطى كه دارد گرفته شود، اثرات مهم تربيتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد.