به گزارش سازمان بسیج هنرمندان فارس ، دکتر جهاندار مهر افشا عضو شورای مرکزی انجمن موسیقی این سازمان مقاله ای در باره موسیقی در اختیار خبرگزاری سازمان قرار داد که در ادامه می خوانید:
نوبت
نخستین استفاده تاییدشده از اصطلاح " نوبت " در قرن هشتم زمان خلافت خلیفه سوم عباسی المهدی بن ابن جعفر المنصور 785-775 ق بوده است ..او علاقه ای وافر به فعالیتهای هنری و ذوقی داشت . رقابتهایی را در همه رشته ها سازماندهی می کرد و روزی در هفته را به هرکدام اختصاص می داد . بنابراین روز نوبت خوانندگان و روز نوبت شعرا متداول بود ..فرزندش هارون الرشید 809-789 ق هنرمندان را از نظر سطح و نوع هنر انها طبقه بندی می کرد و در زمان او از اصلاح نوبت برای مجلسی که موسیقی دانان به نوبت در مقابل خلیفه هنر نمایی می کردند استفاده می شد .
در دوران الواثق 847
ق هر موسیقی دان درباری یک روز خاص برای نوبت خود داشت . برخیها واسطه اجرای
برخی گونه ها از دیگران متمایز بودند . به
این ترتیب اصطلاح نوبت در این زمان به خود برنامه ی اواز اطلاق میشد که عبارت بود
از یک فرم اوازی مرکب از قسمتهایی پی در پی شامل چندین شعر با وزنها و قافیه های
مختلف . موسیقی این نوبت از مد واحدی با غنی سازی های احتمالی پیروی می کرد .
در مشرق زمین
اگر فقط در مشرق زمین صحبت کنیم باید تذکر داد سوای چند نقل مغشوش (در هزار و یک شب ) اطلاعات قطعی در مورد نوبت تنها از قرن دوازده به بعد حاصل می گردد . یک سوئیت کامل که قطعات ان بر حسب دوره های مختلف بوده به این ترتیب است ..
در چارچوب مکتب قدیم یعنی مکتب عود نوازان از قرن هشتم یک نشید به صورت رسیتاتیف و یک بسیط به صورت اواز پیچیده با یک صوت به شکل اواز ساده و یک طریقه به عنوان فاقد کلام ..
پس از صفی الدین نوبت ابتدا سه قسمت دارد . یک قول به صورت رسیتاسیون تحریری به عربی یک غزل به صورت اواز یا ریتم ساده به فارسی و یک ترانه به صورت اوازی با ریتم سریع تر ( مقدمه سازی یعنی طریقه ) بعدها قسمت چهارمی هم به عنوان فرو داشت ذکر شد و اوازی سبک بوده و به تدریج سریعتر میشده است .. حوالی 1479 میلادی مراغی قسمت پنجمی به نام مستزاد به ان می افزاید و داده ها تدقیق می کنند که این پنج قسمت هم سازی و هم اوازی بوده اند . فرم اشعار مشخص مثلا شعر قسمت ترانه ی رباعی بوده است و ایقات همراهیات سازی از قبل معین بوده اند و یکی از ثقیلها ریتم اساسی بوده است ..
استاد مراغی قسمتهای صرفا سازی را ذکر فرموده از جمله مقدمه را که پیشرو نامیده میشده است . پانزده صنفی را که در عمل از انها استفاده میشده است را به ترتیب بخوانید...
/. نشید العرب
رسیتاتیفی شامل شش نوع ( استهلال- مرصع – مبایت – مزدوج – مسهم – معکوس )....
از میان همه مزدوج رایجتر بوده است . ابتدا دو بیت عربی با وزن ازاد خوانده میشود (نثرالنغمات ) سپس دو بیت دیگر از هیچ میزان و تناوب ریتمیکی پیروی نمی کنند .. بنابراین ملودی همچون اواز تغزلی فاقد ریتم است . ملودی موزون (نظم النغمات ) و بر عکس است .. از ادوار ایقاعی تبعیت می کند . پس از اینکه ابیات خوانده شد تحریری اجرا میشود و سپس قسمت دوم اجرا خواهد شد که کاملا مشابه با قسمت اول است که حکم در امد را دارد به این ترتیب خواننده هر تعداد بیت که مایل باشد می خواند . به گفته استاد مراغی در دورهای رمل و مخمس انشاد می کرده اند و گاهی همچنین در دوره های هزج می توان با این حال هر دو را ایقاعی را انشاد کرد . اشعار به عربی بوده و امروزه به فارسی هم خوانده میشوند و انرا " نشید العجم " گفته اند ..
/. بسیط
قطعه منفردی که روی اشعار عربی و با دورهای ثقیل اول ، ثقیل ثانی یا ثقیل رمل خوانده میشود و بسیط شامل قسمتهای زیر است ..
طریقه ( مقدمه سازی ) که اهل عمل انرا پیشرو خوانده اند و می تواند کلام هم داشته باشد .... تشییعه ( برگردان ) بازگشت هم گویند ...... صوت یا صوت الوسط که میانخانه ( نوعی مدگری ) هم خوانده میشود . این قسمت در همه ی بسیط ها وجود ندارد ..
/. نوبت
نوبت چهار نوع دارد .. /.قول یا رسیتاتیف به همان شیوه بسیط تصنیف میشود /. غزل ( ملودی تغزلی ) اینگونه ملودیک را برای امتداد ان به یک قطعه منفرد اجرا می کنند تا لذت شنیدن انرا طولانی تر کنند و انرا با اشعار فارسی روی همان ایقاع قطعه ای که امتدادش می دهند میسازند ../. ترانه تصنیفی روی اشعارعربی یا فارسی با وزن رباعی و الزاما با ایقات ثقیل اول – ثقیل ثانی یا مضاعف الرمل . اگر از دور ایقاع اول استفاده شود دخول اواز روی نقطه هفتم و اگر ایقاع سوم استفاده شود دخول روی نقره ی نهم خواهد بود /. فروداشت تصنیفی با همان ویژگی های قول است طریقه ( درامد ) و تشییعه ( برگردان یا ترجیع بند ) برای هر چهار قسمت اجباری هستند و صوت الوسط ( تحریر یا ملسیم ) اختیاری است ..
/. کل الضروب
تصنیفی که با یک دور ریتمیک شروع میشود و به ترتیب چند دور ریتمیک دیگر را به کار می گیرد تا سرانجام به دور نخست باز گردد طریقه ( درامد سازی ) و تشییعه ( برگردان ) در این تصنیف اجباری هستند و صوت الوسط ( تحریر یا ملیسم ) اختیاری است و کل الضروب دو نوع است ..الف/ پی در پی یعنی ریتمهای مختلف یکی پس از دیگری می ایند .. ب/ هم زمان . یعنی دو ریتم هم زمان اجرا میشوند مثلا با یک دست ثقیل اول اجرا میشود و با دست دیگر ثقیل ثانی بطوریکه هر دو ریتم همزمان اجرا میشوند یا یکی ثقیل الرمل می نوازد و دیگری ترکی اصیل به همین ترتیب تا اخر که دوتا دوتا نواخته شوند ..
/.کل النغم
( همه نتها با همه ی مدها ) گونه ای تصنیف که بر دو نوع است .. الف/ نوعی که در ان از یک تصنیف از همه مقامها – همه اوازها و همه ی شعبه ها و حتی در صورت تمایل از همه نود و یک دور استفاده میشود و به این جمع الجمع می گویند . برخی از این ادوار ملودیک را که ناملایم هستند هنگامی که به نتهای ان میرسند با تعدیل ملایم می کنند ......ب / نوعی که هفده نت اکتاو را به کار می گیرد .
/.کل الضروب والنغم
گونه ای که در ان در یک تصنیف هم از کل الضروب استفاده می کنند و هم از کل النغم ..
/.الضرب
نوعی تصنیف که در ان دو ریتم مختلف همزمان نواخته میشوند – درست مثل کل الضروب . می توان همچنین چهار دور ریتمیک را همز مان نواخت مثلا دور ثقیل الرمل را با دست راست و دور ثقیل الثانی را با زانوی چپ . اگر هر چهار دور را در یک لحظه شروع کنیم تکرار هم زمان همه ی دورها بعد از چهل و هشت ضرب صورت می گیرد به طوری که سومین دور ثقیل الرمل و چهارمین دور ثقیل الثانی پنجمین دور رمل و نهمین دور هزج ( مرکب از شش ضرب و نه دو ضرب ) دوباره با یکدیگر شروع میشوند ..
به گفته استاد مراغی همه اصناف تصانیف در زمان خود او به کار برده میشده اند و تصانیف دیگری نیز وجود داشته اند که بر روی اشعار فارسی و ریتمهای کوتاه و سبک مثل رمل – مخمس و هزج ساخته میشده اند .. این تصانیف عبارت بوده اند از :
/. عمل
از میان اصناف تصانیف طبقه بندی شده این نام می توان به موارد زیر اشاره کرد
الف / مطلع... که طریقه هم نامیده میشود و ابتدا یا قسمت اول یک تصنیف است ( اوورنور یا پرلود )
ب/ جدول قسمت دوم و مطابق مطلع است ..
ج/ صوت الوسط میات خانه ( میان خانه ) هم نام دارد .
د/ تشییعه یا بازگشت ... اهنگساز گاهی خود را مجاز می داند که دو میات خانه و دوبازگشت را در یک تصنیف وارد کند ..
/.نقش
شبیه مطلع عمل است و صوت الوسط و تشییعه ندارد مثلا روی تم یک غزل که به دلخواه با ان رفتار میشود امتداد می یابد و سپس به تم یک غزل دیگر میرود و به همین ترتیب تا اخر . با تعبیر موتیف ملودیک در هر بار و با گذر از مطلع و جدول ..
/. صوت
تصنیفی که در ان هنگامیکه کلام به پایان میرسد هیچ چیزی به ان افزوده نمیشود نه واژه ای و نه ضربی و شعر و ملودی و دور ریتمیک با هم تمام میشوند ..
/. هوایی
یک موتیف موسیقیایی – یک مدولاسیون که در هر لحظه بداهه پردازی میشود . بدان مردم زاد هم می گویند . هر کس موتیف خود را به دلخواه گسترش می دهد تا به پایان می رساند . هوایی از همه ی اصناف تصانیف سبک تر و خفیف تر است .
/. پیشرو
سوئیتی از موتیفهای ملودیک که به کمک این یا ان گروه نتها یا این یا ان دور ریتمیک اجرا میشود و فاقد کلام یا شعر است ..
برای ایجاد اینگونه از ملودیها با صدای انسانی از ارکان نفرات استفاده میشود یعنی از ملیسمهایی که مرکب از سبب و متد و فاصله اند .. این تصنیف از تصانیف بندهای متعددی دارد و توضیح ان خود مقاله ای مستقل را می طلبد ..
/. زخمه
یکی از بندهای پیشرو است که تکرار میشود و گاه روی ان کلام می گذارند که در این صورت هوایی میشود .
/. مرصع
صنعی از تصانیف است که در اشعار عربی – فارسی و گاهی ترکی در کنار هم قرار می گیرند و به ان فصل نیز می گویند . این نوع تصنیف چه کوتاه و چه بلند شامل یک برنامه موسیقیایی برای یک قسمت واحد است . روی این گونه ملودی هم نثر و هم نظم خوانده میشود . بنابراین مرکب است هرگونه اختیار و ابتکار که تاثیر ناخوش ایند داشته باشد در اینگونه تصنیف مجاز است ..
/. کیار
گونه ای موسیقی اوازی بلند که به مراغی منسوب است و به نظر میرسد قطعاتی از ان هنوز در سنت شفاهی وجود دارد و به واسطه ی اصالتش خود را متمایز می کند ..
شیوه های اجرا
فرایند های مورد استفاده در اهنگسازی و سبکهای اجرای اوازی و سازی وجود دارند که به برخی اشاره می کنم
چگونه یک تصنیف را شروع و تمام کنیم ؟
اغاز یک تصنیف سه حالت دارد
الف/ به طور همزمان ......... در این حالت نخستین ضرب ریتم و شروع عبارت ملودیک هم زمان هستند به عبارت دیگر نخستین ضرب ریتم هم زمان با اولین نت تصنیف نواخته میشود .
ب/ با تعجیل .......... در این حالت اولین ضرب قبل از شروع عبارت ملودیک نواخته میشود یعنی اجرای ریتم قبل از اجرای اولین نت تصنیف شروع میشود ..
ج/ با تاخیر .......... این حالت عکس تعجیل است
پایان تصنیف
اگر مثلا دخول روی ضرب پنجم باشد خاتمه نیز روی همین ضرب خواهد بود و این بدون در نظر گرفتن امتداد خاتمه در برخی تصانیف است با این حال می توان انرا بیشتر امتداد داد و کشش ان را دوبرابر کرد ..
موسیقی اوازی بر دو نوع است
با نتهای ازاد یا خوانندگی ملودی هر چه باشد یا از انتهای بم گام یا از انتهای زیر گام و یا از وسط گام شروع میشود . با این حال استادان این هنر طور دیگری این مورد را توضیح می دهند .. انها می گویند که خوانندگی یا روی راست شروع میشود یا روی دو گاه یا روی سه گاه . استاد عبدالقادر مراغی خود را در همین سه نقطه عزیمت محدود کرده و نقاط دیگر را نمی پذیرد . با نتها موزون و یا خوانندگی ، گویندگی که خود دو نوع است .
الف/ کامل ...هنگامی که خواننده از صدایی برخوردار است که می تواند همه جموع را بخواند . هنگامی که او می تواند درجات موسیقیایی را به خوبی ادا کند و صدای خود را چنان هنرمندانه و استادانه هدایت کند که اهل ذوق را متاثر و محفوظ کند و در عین حال دانش عمیقی درباره موسیقی و صدای زیبا داشته باشد ..
ب/ ناکامل... هنگامی که خواننده خصوصیات بالا را نداشته باشد در این صورت باز هم بسته به اینکه صدای خوبی داشته باشد یا خیر دو نوع خواننده وجود دارد ..
درجات مختلف اهنگ ( منطقه صوتی یا وسعت صدا )
چگونه یک خواننده برای رفتن به بم یا به زیر باید بدون فشار اوردن به اندام صوتی اش به راحتی همه ی نتهای موجود در دو اکتاو را بخواند ؟ اصطلاح " اهنگ " به دو شکل تعریف شده است ..
الف / جهت حرکت ( حرکت صدا ) نغمه گذاری ( انتناسیون ) خود صدا اینجا منظور مورد دوم است – برای تایین اتس نتها ( اتس یک مد ) برای متمایز کردن خواننده باید درجه ریزی و بمی اهنگ ( منطقه صوتی ) را ثابت کرد . انرا طوری انتخاب می کنند که صدا عزیمت از این نقطه بتواند بازهم به طرف بم تا حد بم اکتا و بم و به طرف زیر تا حد اکتاو زیر حرکت کند ...
تحریر
این هنر در زبان اساتید مجموع حرکات است . حرکاتی که به صدا می دهیم . این حرکات همچون نوعی شکل و شیوه ی صوتی در نظر گرفته میشوند . وقتی یک صدای زیبا تحریر اجرا می کند احساس لطیف و دلپذیری ایجاد میشود .. تحریر بر دو نوع است :
تحریر ازاد ..... : تحریر اواز خوانان موسیقی غیر ضربی عربی و ایرانی
تحریر موزون .....: تحریری که در طی تصنیف از ان استفاده میشود این تحریر موزون است و از وزن یک دور ریتمیک پیروی می کند و طوری با این دور امیخته میشود که ریتم و تحریر همزمان شنیده میشوند در نتیجه این تحریر بخش جدایی نا پذیر تصنیف است .
با اجازه برخی قواعد مربوط به انرا اشاره می کنم که از این قرار هستند :
/. هر کس می تواند به شیوه خود تحریر بدهد ولی باید از ان همچون نمک در طعام استفاده نمود نه به افراد و نه زیاد مقتصدانه صداها باید به شکلی صادر شوند که تحریر جذاب شود و ملودی را زینت بخشد و یکی از دلایل زیبایی ظرافت و دلپذیر شدن ان شود ..
/. در تحریر هیچگونه واجی نباید وجود داشته باشد و صدا باید انگونه صادر شود که حرکات ان هیچ واجی تولید نکند بلکه یک صدای ساده حاصل ارتعاش هوا و حنجره باشد .
در قرائت قران مجید نباید از هیچگونه تحریری استفاده کرد و قاری به قرائت ان روی نتهای خوش ایند اکتفا می کند .
زیباترین و خوش ایند ترین تحریر ان است که روی نتهای گامی حرکت می کند که از الف تا له (sol1-sol3) گسترده است . شیوه های حرکتی از زیر به بم و بر عکس عبارتند از دو برابر مستقیم – دو برابر معکوس- سه برابر مستقیم – سه برابر معکوس – قطع شده با وقفه و غیره ....
همه انواع تحریر می توانند روی سازهای مختلف به شیوه های مناسب با ساز تولید شوند .
نوبت در مغرب اسلامی و اندلس ( مقایسه مشرق و مغرب )
از قرن چهاردهم به بعد در پی مرکزیت زدایی و پیدایش سبکهای محلی در نوبت در عین حفظ ساختمان کلی خود به تغییرات متعددی از نظر اصطلاح شناسی و نیز از نظر قطعات تشکیل شده تن داد .
می توان بقایای ان را در " دور، قد، توشیه " یافت . بعدها این فرم به طور همزمان در مراکز فرهنگی عربی اسلامی مختلف با نامهای تازه گشترش یافت . "فصل ، ترکی ، وصله ، سوری ، مصری ، مقام العراقی در عراق ، صوت در کشورهای خلیج فارس ، قومه در یمن (صنعا ) ، ردیف در ایران ، شش مقام تاجیکی و ازبکی ، موقام اذربایجانی ، ان یکی موقام اویغوری...راگای هندی و ..... اما نام قدیم " نوبه " را در کشورهای مغربی حفظ کرد .
برای نوبت معنای دیگری هم در موسیقی مذهبی و نظامی وجود دارد .
امیدوارم مقبول خداوند یکتا و خوانندگان بوده باشد .. والسلام
