ارادت و علاقه اکثر شاعران کلاسیک و معاصر به حضرت امیر (ع) چنان زیاد است که فقط گردآوری اشعار و متونی که درباره مدح امام علی (ع) و در سوگ آن حضرت سروده اند نیازمند روزها ، ماه ها و سال ها وقت است و این نوشتار شاید فقط بتواند گوشه ای از عشق به مولا را در ادب فارسی بیان کند .
به راستی اگر بخواهیم عظمت و شکوه علی (ع) را در شاعران مطرح این سرزمین گردآوری کنیم، شاید بتوان به صدها جلد کتاب رسید .
امام علی (ع) به عنوان انسانی برتر و متعلق به بشریت وصف شده است و در حقیقت همه ی آرزوهای بشر در اعمال حضرت امیر (ع) تجسم یافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ایشان به عنوان نمونه والای یک انسان کامل یاد شده است.
گاهی اوقات در شعر شاعران نکاتی را می بینیم که تقریبا همه ی آن بر اساس باور و اعتقاد شاعر و بر اساس صفای دل آنها گفته شده است . جایگاه حضرت علی (ع) در شعر فارسی جایگاهی بسیار والا و بلند مرتبه و بی نهایت گسترده است. در شعر شاعران – از شاعران مدیحه سرا و عارف گرفته تا شاعران
حماسه پرداز – از صفات کمالی و شکوه و عظمت علی (ع) نکات برجسته ای را می بینیم که ادبیات و شعر را به اوج زیبایی می رساند. « عمان سامانی » زمانی از علی (ع) می گوید ، از جنگ ها و پیروزی هایش ، از شجاعت و عدالت علی (ع) و از سکوت او که فاطمه (س) را به حیرت وامی دارد :
وقتی به اشعار شاعرانی چوم مولانا ، ابوسعید ابوالخیر ، منتخب الشعرای تبریزی ،فردوسی ، سعدی ، حافظ ، ناصر خسرو ، ابن حسام خراسانی ، فرغانی ، عمان سامانی ، اقبال لاهوری ، سنایی ، وحشی بافقی ، صائب ، هاتف اصفهانی ، شاه نعمت الله ولی ، بیدل دهلوی ، عطار و شاعران بزرگ دیگر می نگریم می بینیم علی (ع) و رفتار او نمونه و الگوی مهم در ادب فارسی است.
نمونه های بسیاری در مثنوی معنوی و دیوان شمس اشارات مختلف و فراوانی به زندگی علی (ع) و کمالات و فضایل آن حضرت دارد :
تا صورت پیوند جهان بود علی بود
تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود
آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر
برکند به یک حمله و بگشود ، علی بود
این کفر نباشد ، سخن کفر نه این است
تا هست علی باشد و تا بود علی بود« ناصر خسرو » وقتی در قرن ۴ و ۵ هجری به شدت در معرض بحث و مجادله مذاهب گوناگون قرار می گرفت به مسئله ( ولایت ) تاکید می کرد و همان طوری که می دانیم ولایت و دوستی اهل بیت (ع) در دیوان ناصر خسرو و عقایدش بسیار دیده می شود :
این همه رمز و مثل ها را کلید
جمله اندر خانه پیغمبر است
گر به خانه در ز راه در شوید
این مبارک خانه را در حیدر است
« سنایی » نیز در اشعاری که به صفات علی (ع) می پردازد به حدیث « انا مدینه العلم و علی بابها » اشاره می کند و می گوید:
من سلامت خانه نوح نبی بنمایمت
تا توانی خویشتن را ایمن از شر داشتن
شو مدینه، علم را جوی و سپس در وی خرام
تا که یابی خویشتن را حلقه بر در داشتن
و اما با یک ژرف نگری ، در جایی دیگر می بینیم «اقبال لاهوری» در یک تعبیر عاشقانه و عارفانه و عالمانه همه احساسات خود را نسبت به امام عشق و ایثار علی (ع) چنین بیان کرده است:
از ولای دودمانش زنده ام
در جهان مثل گهر تابنده ام
زمزم ار جوشد ز خاک من ازوست
می اگر ریزد ز تاک من ازوست
خاکم و از مهر او آیینه ام
می توان دیدن نوا در سینه ام
در جایی دیگر با مضمون «انا مدینه العلم و …» می آورد:
ذات او دروازه شهر علوم
زیر فرمانش حجاز و چین و روم
زیر پاش این جا شکوه خیبر است
دست او آن جا قسیم کوثر است…
از رخ او فال، پیغمبر گرفت
ملت حق از شکوهش فر گرفت
مسلم اول، شه مردان علی
عشق را سرمایه ی ایمان علی
شورانگیزی قرآن و عشق به علی (ع) در دل و جان اقبال، در جای جای کلامش به چشم می خورد. او در جاهای متناسب با حال و معنا از معانی قرآن و گاهی هم از مضامین حدیث نیز استفاده کرده است.در حدیث است که «فضیلت قرآن در سوره ی اخلاص و فضیلت سوره ی اخلاص در بسم الله و فضیلت
بسم الله در حرف بای آغازین آن است و علی (ع) بای بسم الله است.»
الله الله بای بسم الله پدر
معنی ذبح عظیم آمد پسر
در مصراع اول این بیت به مقام و منزلت حضرت علی (ع) و در مصراع دوم به مقام ذبح عظیم حسین (ع) اشاره شده است.
کوتاه سخن این که از علی (ع) سرودن و وصف علی (ع) را گفتن بی نهایت دشوار است. شاعرانی که درباره علی (ع) می سرایند خود را در برابر یک معجزه الهی و یک شخصیت بی مثال تاریخی می یابند که در فهم و اندیشه هر انسانی نمی گنجد.
