چرخش زاویه دید

بعد از اتمام جنگ در سال 1368, تبعات 8 سال دفاع مقدس خودش را به تدریج نشان داد. تبعاتی که شاید مهاجرت را یکی ازآنها قلمداد کرد. به این ترتیب نویسندگان با چرخاندن دوربین ها وتغییر زاویه دید, به شکل ونوع دیگری از جنگ نوشتند. " آخرین نگاه از پل خرمشهر" به قلم ناصر موذن و" روزهای مقاومت در خرمشهر" نوشته پرویز مسجدی در ردیف این کتاب ها به شمار می روند. اگرچه برخی بر این باورند دامنه تاثیرگذاری کتاب هایی که در سال های اولیه پیروزی خرمشهر نوشته شد در مقایسه با آثار امروز کمرنگ است اما همین اندازه توانست به تداوم نوشتن از جنگ منجر شود. در سال های 60آنچه بیشتر درباره خرمشهر نوشته شد, گزارش وار وعکس گونه بود وازجنبه های داستانی در اثر خبر چندانی نبود, کم پیدا می شدند کتابهایی که در فضای داستان ترسیم شده باشند اما در سالهای میانی بین سالهای 1364 تا1367 این روند شتاب بیشتری گرفت بویژه کتابهای عکس از عکاسان مطرحی چون زنده یاد بهمن جلالی, سعید صادقی وزنده یاد کورش ابوطالب امام. این عکاسان با حضور یافتن درجبهه های جنگ بویژه عملیات خرمشهر  توانستند تصاویربه یاد ماندنی از لحظات درگیری در خرمشهر تا زمان پیروزی وفتح  این شهربرای نسل های آینده به  یادگار بگذارند.

جای پای روایت

در فاصله سالهای 60تاروزهای پایانی دهه70, بازهم کتابهایی با موضوع خرمشهر وارد چرخه انتشار شدند. این بار کتاب ها با دیدگاه های تازه نویسندگان توانستند رنگ وبویی داستانی تر وروایی تر به خود گیرند ونزد مخاطب جایگاهی تازه یابند.  به این ترتیب" دختری تنها از خرمشهر با کوله باری سنگین" نوشته منیژه انتخابی, " روزهای خرمشهر" نوشته مرتضی سرهنگی, " سقوط خرمشهر" به قلم محمود جوانبخت, " شانه های خاک" با درونمایه زندگی شهید حسین فهمیده نوشته محمود عزیزی, " مهاجر کوچک" رضا رهگذر, " آب ومهتاب" جعفر ابراهیمی, " دارا انار دارد" به کوشش حسین حداد, " از خرمشهر بگو" رضا بنده خدا, و... وارد این عرصه شدند. غلیان احساسات وعواطف انسانی نویسندگانی که چه در طول جنگ در خرمشهر حضور داشتند وچه کسانی که خارج از این گود بودند, بعد ها به عنوان پایبندی ویک تعهد شخصی نه تنهادر عرصه ادبیات داستانی که در وادی شعر نیز دخیل بوده وهست. خرمشهر توانست منبع الهامی در این زمینه باشد. جلوه های مقاومت شهر ومظلومیت جمع زیادی از غیر نظامیان این منطقه که دست خالی مقابل چپاول دشمن قد علم کردند وتا آخرین لحظه ازخاک خرمشهر دفاع کردند نیز توانست نمود پررنگی درآثار مولفان داشته باشد.

تلفیق زمینه های اجتماعی وروانشناختی

روند نگارش از جنگ تا جایی ادامه یافت که در اوایل دهه 80آثار درخشانی خلق شدند. از این میان می توان به درخشانترین کارها یعنی" داستان های شهر جنگی", " پل معلق",  "هلال پنهان" " شطرنج با ماشین قیامت", "خبرنگار جنگی"," شب ایوب"," گوساله سرگردان", "هفت روزآخر", "شبی که جرواسک نخواند", "حیات خلوت", " عقرب روی پله های راه آهن اندیمشک"و... یاد کرد. این کتاب ها توانستند دربرهه های مختلف زمانی جریان ساز شوند ونظر منتقدان وموافق را به سمت خود جلب کنند.

هرچند همه این کتاب کتاب ها ارتباط مستقیمی با موضوع خرمشهر نداشتند اما هریک به فراخور ذوق وسلیقه شخصی مولفان به ترسیم فضایی از جنگ, خاصه خرمشهر, اندیمشک, آبادان وحوالی آن پرداختند. دهه80 به تعبیری دهه تلفیق زمینه های اجتماعی وروانشناختی با مقوله ای به نام جنگ نیز هست. به عنوان مثال نویسنده ای چون محمدرضا بایرامی در اثر" پل معلق" به خوبی برخورد افراد ومناسبات اجتماعی آنها را در رویایی جنگ نشان داده است. او باخلق شخصیت" ناصر" مخاطب را با قصه ایی در گیر می کند که در آن رگه های ملی انتقادی به وفور به چشم می خورد. جمشید خانیان نیزدر کتاب" شبی که جرواسک نخواند" فارغ از ترسیم روز نخست جنگ, از این پدیده به عنوان عامل گسسته عشق میان 2  انسان ورقم خوردن سرنوشتی نا معلوم یاد می کند.