معماری مسجد آقا بزرگ کاشان تکامل هنر در قلمرو مکتب است

مسجد آقا بزرگ کاشان علاوه بر رعایت اصول مهندسی تجلی معماری ایرانی اسلامی با روح عرفانی هنر آیینی است.

معماری این مسجد تداعی تلاقی دین و هنر و نمایانگر عشق هنرمند به معبودش است.

ظرافت و زیباییی خارق العاده و تنوع در معماری مسجد در عین عظمت و رشادت سرشار از وحدت و هماهنگی ، ثبات و سکون، آرامش و اعتدال، تعادل و توازن، خلوص و سادگی، نجابت و متانت، رمز و راز درون آن است که حکایت از اعتبار و اعتقاد معماران و هنرمندان و مردمان این دیار دارد.

هنر طراحی و معماری در فضاها، ادبیات و خوشنویسی و نقاشی در کتیبه ها، زیبایی نقوش با ندای زیبای موذن در ماذنه مسجد، قرائت و صوت زیبای قاری قرآن، مدیحه سرایی مداح اهل بیت، موعظه پندآموز واعظ مسجد روی منبر چوبی همه و همه مجموعه عناصر و عوامل تشکیل دهنده یک مسجد تحت عنوان هنر اسلامی مکمل یکدیگرند که این مسجد را به تمام معنا تعریف و توصیف می کند.

ساخت مسجد آقا بزرگ بین سال 1258 ه.ق تا سال 1265

آغاز ساخت مسجد آقا بزرگ بین سال 1258 ه.ق تا سال 1265 به مدت 7 سال مقارن با پادشاهی محمدشاه قاجار شروع شده و در نخستین سال سلطنت ناصرالدین شاه به پایان رسیده است.

این مسجد روی بقایای مسجد تخریب شده ناشی از زلزله سال 1192 ه.ق توسط خیّر بزرگوار مرحوم حاج محمد تقي خانبان و با سرمايه شخصي وی براي برپايي نماز جماعت و برگزاري مجالس درس و بحث دامادش ملا محمد مهدي نراقي فرزند ملا مهدی نراقی برادر ملا احمد نراقی از فضلای بزرگ کاشان ساخته شده است.

وجه تسمیه نامگذاری مسجد به آقا بزرگ

ملا محمد مهدي نراقي معروف به "آقا کوچک" و پدرش ملا مهدی نراقی معروف به "آقابزرگ" بوده است زمانیکه محمدشاه قاجار با ملامحمد مهدی نراقی ملاقات می کند می پرسد چرا ملا محمد مهدي نراقي با این شخصیت و کمالات را آقا کوچک می گویند ایشان هم مثل پدرش بزرگ است بنابراین از آن زمان ملا محمد مهدي نراقي که معروف به "آقا کوچک" بود نیز به «آقا بزرگ» خطاب شد.

تشریح وضعیت معماری و مهندسی مسجد آقا بزرگ

مسجد آقا بزرگ مجموعه ای مشتمل بر جلوخان، سردر و هشتی کشکولی ورودی که از دیگر دالانهای ورودی طرفین مهتابی بزرگ در طبقه فوقانی شبستان تابستانی، صحن اصلی،شارمهای اطراف گودال باغچه به ایوان مرتفع جنوبی و مقصوره زیر گنبد ، رواقهای اطراف و شبستان زمستانی که البته این شبستان 20 سال بعد از اتمام ساختمان اصلی مسجد در محل صحن غربی به خاطر رفع مشکل سردی هوا برای نمازگزاران توسط مرحوم شعبانعلی پشت مشهدی ساخته شده از جمله قسمتهای این مسجد است.

کاربری شبستان تابستانی مسجد آقا بزرگ از اوایل انقلاب تاکنون به عنوان یکی از کتابخانه های فعال کاشان همراه با سالن مطالعه است.

حجره های اطراف گودال باغچه نیز به عنوان مدرسه طلاب عمومی علوم دینی از قدیم الایام تاکنون و آب انبار زیبای این مسجد در طبقه تحتانی حیاط جنوبی گنبدخانه از دیگر قسمتهای این مسجد است.

نمایش کثرت در وحدت در عناصر معماری مسجد آقا بزرگ

همه اجزا و عناصر معماری مسجد آقابزرگ نمایش کثرت در وحدت است به گونه ای که انسان را محصور و مجذوب می کند .

خلوص فضایی ، ثبات و سکون، تعادل و توازن، نظم و هماهنگی وحدت آفرین و احترام برانگیز که در معماری این مسجد است همه و همه به راستی روح را به پرواز در می آورد و مبیّن عشق و ایمان و ذوق هنر معماران و هنرمندان است که تمام زیبایی های اطراف خود را در خور عظمت و جلال خالقشان می دانند.

زیبایی نقوش، آیات قرآنی و گچبری در کتیبه ها، کاشی های الوان، قوس ها و تویزه ها،گلدسته های متقارن ، گنبد با عظمت و سه پوسته منحصر به فرد مسجد که هر پوسته آن وظیفه خاص را ایفا می کند از دیگر زیبایی های شگفت انگیز این مسجد است.

پوسته آجری و تزئینی بیرونی گنبد مسجد در آسمان شهر می درخشد، پوسته قوس دزد باربر در اندرونی که وزن بار گنبد معلق را بر خود گرفته و به کمک جداره های خشخاشی درون آهیانه (جمجمه) به ساق گنبد و دیواره های اطراف منتقل می سازد و پوسته عرقچین زیرین که نمای طاق مقصوره و گنبدخانه را مدوّن ساخته است.

اصول اربعه معماری اسلامی در مسجد آقابزرگ

اصول اربعه معماری اسلامی مسجد نیز دارای رمز و راز است گره ها، رسمی بندی ها، مقرنس و یزدی بندی ها نظر بیننده را از خطوط کنج و نبش جرزها در مقابل به طور ناخودآگاه به مرکز گنبد هدایت می کند و حسّ و ذهن انسان را به خالقی که از آن بالا نظاره گر همه اندیشه ها است معطوف می سازد و این رمز اصول اربعه در معماری مسجد سازی است.

تامین هزینه های مسجد آقابزرگ از محل درآمدهای رقبات وقفی مسجد

مسجد آقا بزرگ و دیگر مساجد قدیمی کاشان خودشان به عنوان یک اثر وقفی توسط واقفین وقف شده اند به این معنی که واقفین خیّر در کنار ایجاد و احداث این اثر یکسری املاکی را به عنوان رقبه نیز وقف کردند تا از درآمد این رقبات هزینه های جاری مسجد و تعمیر و نگهداری آن تامین شود.

مسجـد و مـدرسـه آقـابـزرگ کاشان در تاریخ 11/09/1330 به شماره 382 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.