تبیین اندیشه دفاعی امام خمینی با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت

، به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس، بی تردید حضرت امام خمینی (ره) این بزرگ مرد تاریخ اسلام و ایران ، یکی از الگو های موفق مدیریتی در عصر کنونی است که اندیشه و پژوهش در سیره عملی و نظری ایشان می تواند در عرصه تصمیم گیری های سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی راهگشا و چاره ساز باشد . پارادایم و جهان بینی توحیدی ، نقطه متعالی ، مرکز ثقل و سکوی نگرش امام خمینی (ره) به مفاهیم و پدیده هاست ؛ از این رو، اندیشه و عمل امام (ره) نیز، یک کل منسجم و یکپارچه ای است که باید با دیدی سیستمی و از زوایای مختلف مورد مطالعه و بررسی عمیق قرار گیرد .

درک صحیح و جامع از مکتب نورانی اسلام و سیره ی معصومین (ع) و تعهد و التزام به آموزه های مکتب اسلام توام با منطق عقلی ناب از سوی آن بزرگوار ، نقش تعیین کننده ای در تصمیم گیری های ایشان در جهت تحقق اهداف و آرمان های انقلاب و نظام اسلامی داشت . مدیریت راهبردی حضرت امام (ره) ، با نگرش توحیدی و مکتبی ایشان ، ترجمان آیات و روایات و سنت نبوی و علوی بود و در پارادایم توحیدی و متاتئوری اسلامی ایشان ، خدا محوری و اصول و مبانی ارزشی حاکم بر مکتب اسلام ، از عناصر اساسی و بنیادینی بود که حضرت امام (ره) به اتکای آن ها تصمیم می گرفتند و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران را راهبری می کردند . یکی از موضوعات بسیار مهم ، شیوه رهبری و مدیریت الهی امام خمینی (س) در طول هشت سال دفاع مقدس بود که از زوایای متعدد قابل مطالعه و بررسی عمیق است . در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل محتوای کمی و کیفی متن بیانات و نوشته های امام راحل (ره) ، اصول حاکم بر اندیشه دفاعی ایشان با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت و با تاکید بر نهضت بیداری اسلامی در جهان ، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است . متن اصلی این مقاله مشتمل بر دو بخش است که بعد از بیان مبانی نظری و روش تحقیق بدان پرداخته خواهد شد . دربخش اول یافته های تحقیق در مورد اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (س) و در بخش دوم رویکرد تبدیل تهدید به فرصت از سوی معظم له ، با تاکید بر هدف بیداری اسلامی ، در جریان مدیریت هشت سال دفاع مقدس، تبیینو سپس تحلیل خواهد شد .

مبانی نظری

در این بخش از مقاله جهت رعایت اختصار اجمالا به تبیین و تعریف متغیرهای تحقیق پرداخته می شود .

اصول

 منظور از اصول در این تحقیق ، مبانی و معیارهای ارزشی و اعتقادی و آموزه های دینی مکتب اسلام است که مبین باید و نباید ها ، اولویت ها ، تقدم و تاخر مقوله ها ، سمت و سو و جهت گیری سیاست های کلی و معیارهای ارزشی حاکم بر تعیین و انتخاب چشم انداز ، اهداف ، راهبردها و تصمیمات و به طور کلی مدیریت حضرت امام خمینی (س) در طول هشت سال دفاع مقدس است .

تهدید

 آن چه به عنوان مزاحم و مانع در مسیر حرکت یک پدیده یا در مسیر فرآیند یک سیستم اتفاق می افتد و یا قرار است اتفاق بیفتد ؛ به گونه ای که موجب کند شدن شتاب حرکت ، توقف یا عقب نشینی و یا تغییر و انحراف مسیر گردد ، تهدید شمرده می شود .

فرصت

 عوامل محیطی مساعد ، مطلوب و جلو برنده هدف های سیستم به فرصت تعبیر می شود .

دفاع

جنگ و دفاع یکی از ارکان مکتب اسلام به شمار می رود و جهاد جزو فروع دین است .

در قرآن کریم واژه ی "قتال " با مشتقاتش 170 مرتبه ؛ واژه " حرب" با مشتقاتش ده بار ، " جهاد" با مشتقاتش 41 مورد و " دفاع" با مشتقاتش ده بار تکرار شده است . به طوری که خداوند متعال خود را مدافع مومنان معرفی می کند و می فرماید :

" إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا… "( سوره حج آیه 38)

روششناسی تحقیق

این پژوهش از نوع توصیفی –تحلیلی است که برای اجرای آن از روش تحلیل محتوای کمی و کیفی استفاده شده است . در تحلیل محتوا عناصر و مطالب مورد نظر گردآوری و طبقه بندی می شوند و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند . این عناصر ممکن است کلمه، جمله ، موضوع ، پاراگراف یا متن های کامل در آثار مکتوب یا شفاهی باشند (حافظ نیا ، 1381 : 65). متن مورد تحلیل ، در این تحقیق ، بیانات و نوشته های حضرت امام  در رابطه با جنگ تحمیلی قبل از پذیرش قطعنامه و بعد از پذیرش آن است . این متون به طور عمیق و دقیق مطالعه و مقولات مرتبط با موضوع تحقیق از آن استخراج گردید . این مقولات با استفاده از آمار توصیفی شمارش ، تلخیص و طبقه بندی شدند و سپس مورد پردازش ، تحلیل و استنتاج قرار گرفتند و سرانجام براساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده های  عینی وکمی ، به سؤال های تحقیق پاسخ داده شد . این پژوهش مشتمل بر دو سوال کلی است که عبارتند از :

1-اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام خمینی (س) کدامند ؟

2- رویکرد تبدیل تهدید به فرصت از سوی امام خمینی (س) ، در جریان هشت سال دفاع مقدس شامل چه راهبردها و نتایجی بود ؟

یافته های تحقیق

برای دستیابی به اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (س) لازم است ، ابتدا اهداف مورد نظر امام در مقوله دفاع مقدس شناسایی شوند . این اهداف و فراوانی آنها در جدول شماره (1) مشاهده می شود :

نگاره‌ی (1) : اهداف مورد نظر امام (ره) در مدیریت دفاع مقدس

برای رعایت اختصار به ذکر فرازهایی از کلام امام بسنده می شود .

حفظ اسلام

حضرت امام (ره) 29 بار بر این هدف تأکید نمودند :

« مسأله، مسأله‌ی اسلام است» (صحیفه امام ، ج20: 80).

« همه می‌دانند که تحمل هشت سال فشار و سختی فقط برای اسلام عزیز بوده است».

(صحیفه‌ی امام ، ج21: 326).

« ...انگیزه ملت و قوای مسلح ایران ، دفاع از اسلام و قرآن کریم به نفع ملت های اسلامی و مستضعفان جهان است» (صحیفه‌ی امام ، ج 15: 239).

دفاع از حق ملت و کشور اسلامی

« ما دفاع داریم می کنیم از اسلام ، ما دفاع داریم می کنیم از حق مسلمین». (صحیفه‌ی امام ، ج19: 229).

حفظ جمهوری اسلامی و اصول انقلاب اسلامی

« امروز ... یک مقصد در کار است... و آن مطلوب همه‌ی شماست. از حفظ جمهوری اسلامی که حفظ اسلام است و حفظ کشور اسلامی». (صحیفه‌ی امام ، ج 14: 141).

« و آن چیزی که همه‌ی مردم مافراتر از آن را فکر می‌کنند مسأله حفظ اسلام و اصول انقلاب است.» (صحیفه‌ی امام(ره)، ج21: 85).

 دفاع از شرافت اسلامی

«ما می‌خواهیم شرافت خودمان را حفظ کنیم و ما می‌خواهیم اسلام عزیز را که همه چیز درش هست. استقلال درش هست. آزادی درش هست. شرافت درش هست. می‌خواهیم این را حفظش کنیم.»

(صحیفه‌ی امام ، ج 13: 308)

دفاع از حقوق مسلمین و مستضعفین

« انگیزه‌ی ملت و قوای مسلح اسلامی ایران ، دفاع از اسلام و قرآن کریم ، به نفع ملت‌های اسلامی و مستضعفان جهان است.» (صحیفه‌ی امام ، ج 15: 239).

 اقامه‌ی عدل الهی و برپایی دین خدا

" خداوندا... تو خود می دانی که ما برای برپایی دین تو قیام کرده‌ایم و برای برپایی عدل و داد در پیروی از رسول تو ، در مقابل شرق و غرب ایستاده‌ایم». (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 346).

 دفع تجاوز و اثبات صلابت اسلام

حضرت امام خمینی(ره) از این هدف به عنوان هدف اساسی یاد نموده ، فرمودند :

«... اگر همه‌ی علل و اسباب را در اختیار داشتیم، در جنگ به اهداف بلندتر و بالاتری می‌نگریستیم و می‌رسیدیم، ولی این بدان معنا نیست که در هدف اساسی خود که همان دفع تجاوز و اثبات صلابت اسلام بود، مغلوب خصم شده‌ایم.» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 283).

شکست ابرقدرت‌ها

« مقصد یک مقصد است و آن شکست ابرقدرت‌هاست.»(صحیفه‌ی امام ، ج 13: 394).

سقوط صدام و تنبیه و قصاص متجاوز

«... همه‌ی ابرقدرت‌ها و حامیان رژیم رو به زوال بعث مطمئن باشند که بین‌المللی کردن درگیری‌ها و ... ما را از هدف سرنگونی صدام و حزب بعث عراق و تنبیه متجاوز ، باز نخواهد داشت.»(صحیفه‌ی امام ، ج 20: 322).

« ما می‌خواهیم آن کسی که تعدی کرده است به مسلمانان و آن اشخاصی که خون مسلمان ها را در بلاد ما و بلاد خودش ریخته است... قصاص کنیم.» (صحیفه‌ی امام ، ج 69-68).

 حفظ استقلال و آزادی

« مقصد ما و مقصد ملت ما، آزادی از چنگال دشمنان اسلام است و مقصد و مقصود ما، استقلال کشور اسلامی است.» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 130).

شناسایی و اعلام متجاوز ، عقب‌نشینی عراق و جبران خسارت

حضرت امام(ره) در برابر ادعای صلح‌طلبی دروغین صدام فرمودند:

«پس از گذشت دوسال از این تجاوز وحشیانه ، اکنون که رزمندگان ما دشمن را به عقب رانده و خواستار تنبیه متجاوز و دریافت خسارت شده‌اند، فریاد صلح‌طلبی این خودفروختگان مزدور از هر سو بلند شده و درصدد تبرئه‌ی متجاوز و پایمال کردن خون هزاران انسان مسلمان گردیده‌اند...» (صحیفه‌ی امام(ره) ج17: 31).

 بسیج مردم عراق

« هم‌اکنون نیز به سازمان دهی و بسیج و تشکل مردم ستم‌ دیده‌ی عراق پرداخته‌اند که این از مهم‌ترین خواسته‌ها و هدف‌های ما بوده است»(صحیفه امام ، ج 20: 332).

- اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام

بر اساس یافته های حاصل از تحلیل محتوای کمّی کلام امام ، اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام خمینی (ره) در جریان جنگ تحمیلی قبل از پذیرش قطعنامه عبارتند از :

نگاره‌ی (2): اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام خمینی(ره) قبل از پذیرش قطعنامه

در ارتباط با برخی از این اصول به فرازهایی از سخنان امام(ره) پرداخته می‌شود:

عمل به تکلیف

حضرت امام(ره) دفاع در برابر تهاجم دشمن به کیان اسلام و مسلمین را یک واجب و تکلیف الهی دانستند و 177 بار بر آن تأکید نمودند:

« باید شما بدانید که آن که فرمان داده است به همه‌ی ما، خداست. فرمانده همه خداست. اوست که دفاع را واجب کرده است برای رفع فتنه.» (صحیفه‌ی امام ، ج19: 467).

« ... مکلف‌اند به این که اسلام را حفظ کنند. مکلف‌اند به این که جمهوری اسلامی را حفظ کنند و این تکلیف، تکلیفی است که از بزرگ ترین تکالیفی است که اسلام دارد.» (صحیفه‌ی امام ، ج 17: 435).

« وقتی کشور اسلام مورد تهدید دشمن‌های اسلام است، دفاع از کشور اسلام و نوامیس مسلمانان بر همه‌ی ما، بر تمام ما واجب است...ما داریم به این واجب عمل می‌کنیم.»(صحیفه‌ ی امام ،ج 15: 118- 117).

«... این جنگ یک تکلیف شرعی است.» (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 150).

عقلانیت

حضرت امام خمینی (ره) امر دفاع از کیان اسلام و کشور را یک امر عقلانی دانستند و 15 بار بر آن تأکید نمودند:

«دفاع یک امری است که هم شرعا واجب است بر همه و هم عقلا.»(صحیفه‌ی امام، ج16: 39).

« این یک امر عقلی است، یک امر عقلایی است، آن‌ها که الآن درخاک ما هستند، .... ما دفاع نکنیم؟» (صحیفه‌ی امام ، ج16: 483).

« این که مسلمین از جان و مال و نوامیس خود دفاع کنند، این را هم خدا و هم عقل و هم شرع اجازه می‌دهد.» (صحیفه‌ی امام ، ج16: 490).

اصل احدی‌الحسنیین

حضرت امام (ره) در زمینه‌ی جنگ تحمیلی ، 17 بار به اصل احدی‌الحسنیین اشاره فرمودند :

«... ملت و ارتش و پاسداران و بسیج و سایر قوای مسلح نظامی و انتظامی و مردم ایران، با احدی‌الحسنیین : پیروزی یا شهادت و وصول به لقاءا....، قله‌ی سعادت را می‌پیمایند. چه غم امتی را که باید به سوی خداوند تعالی می‌رود و یا به سوی تحقق اهداف اسلامی و انعکاس آن در جهان.»

                                  (صحیفه‌ی امام(ره)، ج 15: 239).

« کار وقتی... برای خدا بود ، دیگر خوفی نیست ، چه کسی کشته شده .... وقتی کار برای خدا باشد، دیگر چه باک...»(صحیفه‌ی امام(ره)،ج 15: 497- 496).

« رزمندگان عزیز بدانند که در هر صورت پیروزی با ماست و ما به این مسأله با تمام وجود معتقدیم.» (صحیفه‌ی امام(ره)، ج21: 52).

اصل قیام برای خدا

حضرت امام(ره) برای دفاع در برابر تهاجم دشمن انگیزه‌ی الهی قائل بودند:

«.... ما برای خدا داریم عمل می‌کنیم، کسی که برای خدا عمل می‌کند، چرا بترسد...»

                         (صحیفه‌ی امام ، ج 13: 315).

« برای خدا قیام کنید، انّما اعظکم بواحده ان تقوموا‌لله[1] ... همه چیز در قیام‌لله است.»

                        (صحیفه‌ی امام ، ج 18: 126).

3-6 اصل صبر و استقامت

« فاستقم کما امرت و من تاب معک[2]... مقاومت یکی از اموری است که دنبال هر انقلابی باید باشد»(صحیفه‌ی امام، ج 16: 300).

« باید برای شکستن امواج طوفان ها و فتنه‌ها و ... به سلاح پولادین صبر و ایمان مسلح شویم.»

                                  (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 194).

 اصل اخلاص عمل (خدا محوری)

« وظیفه‌‌ای که از همه‌ی وظایف بالاتر است، این است که اخلاص داشته باشیم، برای کارهایی که می‌کنیم... اول اخلاص‌تان را قوی کنید...» (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 77).

« سعی کنید که انگیزه‌ها، انگیزه‌های الهی باشد... برای کشور گشایی نباشد، برای سلطه نباشد، برای دنیا نباشد...» (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 205).

 اصل نصرت الهی

« اگر چنان چه این معنا در قلب ما واقع شده باشد که نصرت کشور اسلامی، نصرت خداست و نصرت بندگان خدا، نصرت خداست، نصرت مظلومان، نصرت خداست، این معنا‌ اگر در قلب ما محکم شود، از هیچ چیز نباید بترسیم.» (صحیفه‌ی امام ، ج 19: 209).

« باید بدانید که خدا پشتیبان لشکریان خویش است و همیشه در نهایت حق پیروز است».

                          (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 325).

 اصل ابتلاء (امتحان الهی)

حضرت امام خمینی(ره) جنگ را یک آزمایش و امتحان الهی دانستند:

« ملت شهیدپرور ایران بدانند ، این روزها ، روز امتحان الهی است.»(صحیفه‌ی امام ، ج 21: 11).

« بدا به حال آن‌هایی که از کنار این معرکه‌ی بزرگ جنگ وشهادت و امتحان عظیم الهی، تا به حال ساکت و بی تفاوت و یا انتقاد کننده و پر خاش گر گذشتند. آری، دیروز امتحان الهی بود که گذشت.»

                                ( صحیفه‌ی امام ، ج21 : 93).

 اصل حمایت از محرومان و مبارزان مسلمان

« ما باید در ارتباط با مردم جهان و رسیدگی به مشکلات و مسائل مسلمانان و حمایت از مبارزان و....  محرومان با تمام وجود تلاش نماییم. ما اعلام می‌کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان آزاده‌ی جهان است و...» ( صحیفه‌ی امام ، ج21 : 91).

 تکلیف برای بیداری ملت‌ها

« این وظیفه‌ی اولیه‌ی ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خواب رفتگان، ای غفلت زدگان، بیدار شوید و به اطراف خود نگاه کنید که در کنار لانه‌های گرگ منزل گرفته‌اید. برخیزید که اینجا، جای خواب نیست و... قیام کنید که جهان ایمن از صیاد نیست.»(صحیفه‌‌ امام، ج 21 : 89).

 اصل اتکال به خدا

این اصل در مقوله دفاع مقدس به تعداد 53 بار در کلام تکرار شده است :

« اتکا به خدا بکنید. اگر ما یک روز، اتکای خودمان را از خدا برداشتیم و روی نفت گذاشتیم یا روی سلاح گذاشتیم ، بدانیم که آن روز ، روزی است که رو به شکست خواهیم رفت... اتکای خودتان را به خدای تبارک و تعالی قوی کنید که نصر و نصرت بدون اتکا به او حاصل نمی‌شود.»                             ( صحیفه‌ی امام، ج20 : 77).

« با اتکا به قدرت ازلی... می‌توان به هر مشکلی غلبه کرد.»( صحیفه‌‌ی امام ، ج18 : 470).

« گمان کرده‌اند ، دولت متکی به خدا... بیدی است که از این بادها بلرزد.»

( صحیفه‌ی امام ، ج 16 : 380).

 اصل ذلت ناپذیری

« مردم ما دیگر به هیچ وجه حاضر نیستند. تن به خواری و ذلت دهند و مرگ سرخ را به زندگی ننگین ترجیح می‌دهند. ما برای کشته شدن حاضریم و با خدای خویش عهد نموده‌ایم که دنباله‌‌رو امام خود، سید‌الشهداء باشیم.»( صحیفه‌ی امام ، ج13 : 213).

اصل عزت جویی

« ... آمریکا از آن طرف دریاها نشسته، فرمان می‌دهد، بر حکومت‌های قلدری، همه فرمان می‌برند، حکومت ایران... هیچ به او اعتنا نمی کند... نه‌خیر، حالا آن نیست حالا اگر یک سفیری از شما نسبت به یک نفر از کارمندهای ما بخواهد، جسارتی بکند، غایت امر این است که او را بیرونش کنند، اگر در همین جا تربیتش نکنند... دیگر سفارت‌خانه‌ها نمی‌توانند، بزرگی بفروشند به حکومت ایران...»

( صحیفه‌ی امام، ج 18 : 32-30).

اصل سازش ناپذیری

« این‌هایی که می‌گویند، باید سازش کرد، این‌ها می‌فهمند که ما اگر سازش کنیم له می‌شویم؟»

                            ( صحیفه‌ی امام ، ج20 : 271).

« ابدا قضیه‌ی صلح و قضیه‌ی سازش در کار نیست. ما اصلا مذاکرات نمی‌کنیم با اینها... بله اگر این‌ها بروند کنار و... بیرون بروند از همه جا و تسلیم شوند، ما آن وقت ممکن است که به واسطه‌ی این‌که بین مسلمین خیلی [تفرقه] نشود، ما هم یک سکوتی بکنیم و الا مادامی که این‌ها اسلحه دست‌شان است... ما با آن سلاح ایمان و اسلام... همه‌ی این‌ها را سرکوب خواهیم کرد...»

( صحیفه‌ی امام  ، ج 13 : 252- 251).

 اصل اتحاد و برادری

حضرت امام ، به حکم قران و اسلام، ملت ایران، نیروهای مسلح و کشورهای مسلمان را به اتحاد و برادری فرا خواندند:

 اتحاد و برادری ملت ایران

«... همه‌ی ملت با هم برادر باشند. مؤمنون اخوه هستند. اگر این اخوت ایمانی در سرتا سر کشور ما محفوظ بماند... هیچ کس نمی‌تواند به این کشور تعدی کند.»( صحیفه‌ی امام ، ج17 : 435).

 اتحاد وبرادری کشورهای مسلمان

« اسلام... در بین مسلمین اخوت را سفارش فرموده است... ما باید با هم برادر باشیم... و در مقابل کفار بایستیم، نه این که ما در مقابل مسلمین بایستیم.»( صحیفه‌ی امام ، ج 16 : 405).

اصل قاطعیت

« اگر ما یک قدم عقب بنشینیم، آن‌ها صد قدم جلو می‌آیند. ما محکم باید در مقابل این‌ها بایستیم تا این‌که آن آدمی که این فساد را در این منطقه ایجاد کرده است. سرکوب شود و آن‌هایی که وادار کردند، این که این آدم این‌طور... عمل بکند، آن‌ها هم رسوا بشوند در دنیا...»(صحیفه‌ی امام، ج17 : 478).

اصل استقلال طلبی

« من اعتقادم این است که انسان اگر با هر زحمت و مرارتی زندگی کند... مستقل باشد، در زندگی و نان‌جو خودش را بخورد، آن ارزشش صدها مقابل این است که ... دستش پیش دیگران دراز باشد...»

                                     ( صحیفه‌ی امام  ،ج14 : 437)

اصل عدم تعرض به غیر نظامیان

حضرت امام(ره) خطاب به نیروهای مسلح فرمودند:

« به واسطه‌ی بمباران شهرها... مبادا یک وقتی شما عصبانی بشوید و جبران کنید این‌طوری... این‌ها تحت ستم هستند، ما باید جهات انسانی را تا آخر حفظ کنیم، موازین، موازین اسلامی است.»

                                  ( صحیفه‌ی امام ، ج18 : 211).

اصل « لا تظلمون و لا تظلمون»[3]

« ملت اسلام پیرو مکتبی است که برنامه‌ی آن مکتب خلاصه‌می‌شود، در دو کلمه: « لا تظلمون و لا تظلمون»... ما تحت رهبری پیغمبر اسلام این دو کلمه را می‌خواهیم، اجرا کنیم، نه ظالم باشیم و نه مظلوم...»( صحیفه‌ی امام ، ج 14 : 82-81)

اصل تبعیت از حکم خدا

« باید قران در همه‌ی شئون وارد بشود... لکن بعضش باشد و بعض نباشد، اشکال است... در احکام سیاسی دستور قتال می‌دهد، با کسانی که با مسلمین مقاتله می‌کنند و امروز... آمریکا... صدام مزدور آمریکا در مقابل مسلمین ایستاده است و مقاتله می‌کند، خدا دستور داده... با آن‌ها مقاتله کنند.»              ( صحیفه‌ی امام ، ج16 : 39).

اصل تاسی به سیره معصومین (ع)

« مسلمین باید تأسی کنند به او [حضرت پیامبر(ص)]... او دفاع کرد و ما هم باید دفاع کنیم.»

                                   (صحیفه‌ی امام ، ج20:412).

اصل دفاع در برابر تجاوز دشمن

« اسلام اجازه نمی‌دهد که ما تعدی بکنیم به یک کشوری، لکن فرموده است که اگر به شما تعدی کردند، بزنید توی دهانشان.»( صحیفه‌ی امام ، ج 15 : 118).

اصل ظلم ستیزی و استکبار ستیزی

« بایستید در مقابل ظالم‌ها و داد مظلومین را از آن‌ها بخواهید. بایستید در مقابل ابر قدرت‌ها که به شما می‌خواهند، حکومت کنند...»( صحیفه‌ی امام ،ج 16 : 38)

« ما بر حقیم ، ملت ایران بر حق است و ما در مقابل ظلم ایستاده‌ایم»(صحیفه‌ی امام ، ج15 : 384).

 اصل عدالت جویی

«... ما عدالت را می‌خواهیم...» ( صحیفه‌ی امام ، ج 16 : 318).

اصل امر به معروف و نهی از منکر

حضرت امام (ره) بارها خطاب به دولت‌ها و ملت‌ها فرمودند :

«... خودتان و کشور و مردم اسلامی را در برابر آمریکا این‌قدر ذلیل و ناتوان نکنید، اگر دین ندارید، لا اقل آزاده باشید.» ( صحیفه‌ی امام ، ج21 : 90).

 اصل خود سازی و تهذیب نفس

«... هر چه می‌توانید مردم وجوانان را تهذیب کنید، متوجه سازید که وقتی برای اسلام کار می‌کنیم باید به طور مهذب باشد که اگر خدای نخواسته، کارها با خودخواهی و غرور همراه باشد، مبدأ شکست انسان است». ( صحیفه‌ی امام ، ج19 : 221).

اصل عمل و احترام به آرای مردم

حضرت امام خمینی(ره) با اعتقاد به این‌که « میزان رأی مردم است»، فرمودند:

« در ایران اسلامی مردم تصمیم‌گیران نهایی تمامی مسائلند»( صحیفه‌ی امام ، ج16 : 266).

« ما باید... به حسب رأی ملت‌مان، آن‌طوری که الآن همه‌ی ملت دارند، می‌گویند، ما باید این جنگ را ادامه بدهیم تا وقتی که ان‌شاء... پیروزی حاصل بشود.»( صحیفه‌ی امام ، ج20 : 119).

 اصل نه شرقی و نه غربی

« فرزندان بسیجی‌ام در این دو مرکز، پاسدار اصول تغییر ناپذیر نه شرقی و نه غربی باشند»

                                ( صحیفه‌ی امام ،ج 21 : 195).

اصل خداحاضری

« خدای تبارک و تعالی را در تمام امور حاضر و ناظر ببینیم، در خلوت وجلوت. در حال جنگ و در حال صلح... همه‌ی عالم محضر خداست.»( صحیفه‌ی امام ، ج17 : 119).

 اصل بازگشت به سوی خدا

« ما از خداییم و به او رجوع می‌کنیم.« انا‌لله و انا الیه راجعون»[4]، ما از خداییم. ما کاری انجام نمی‌دهیم. ما همان چیزهایی که خدا به ما داده است، در راه خودش [ می‌دهیم]... این چیزی است که از خود اوست، در راه خود او »( صحیفه‌ی امام ، ج13 : 289).

 اصل تسلیم ناپذیری

« بارها گفته‌ام، ما مرد جنگیم و تسلیم برای مسلمان معنا ندارد.»(صحیفه‌ی امام ، ج 13 : 213).

اصل عدم تعرض به سایر کشورها

« جمهوری اسلامی‌ ایران که محتوای آن بر اساس عدل اسلامی است... اجازه ندارد که به حریم دیگران ظلم و ستم‌گری و تجاوز نماید و این تعهد الهی اساس نظام اسلام و جمهوری اسلامی است.»

                                ( صحیفه‌ی امام(ره)، ج17 : 323).

اصل تکیه بر قدرت مردم

« پس از اتکال به خداوند به قدرت خود که از اوست، اعتماد و اتکال داشته باشید.»

                             ( صحیفه‌ی امام(ره)، ج 16 : 202).

اصل عمل به تکلیف، بدون توجه به نتیجه

« همه‌ی ما مأمور به ادای تکلیف و وظیفه‌ایم، نه مأمور به نتیجه.»(صحیفه‌ی امام ، ج21: 284).

اصل تفویض اختیار توأم با نظارت و کنترل

امام خمینی(ره) ، از اصل مدیریتی تفویض اختیار در طول جنگ تحمیلی، دوبار استفاده نمودند و اختیار و مسئولیت فرماندهی نیروهای مسلح را به آقایان ابو‌الحسن بنی‌صدر و سپس به اکبر هاشمی رفسنجانی واگذار نمودند ولی در عین حال با تعیین نماینده ( حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مرحوم دکتر چمران) نظارت وکنترل لازم را بر امر جنگ اعمال نمودند.

اصل آرمان گرایی واقع بینانه

حضرت امام(ره) درقضیه‌ی حمله‌ی اسرائیل به لبنان در زمان جنگ تحمیلی، ضمن حفظ هدف و آرمان دفاع از ملت مظلوم لبنان، بر دفاع از کشور اسلامی خود در برابر تهاجم عراق و عدم غفلت از موضوع جنگ تحمیلی تأکید نموده و فرمودند: راه قدس از کربلا می‌گذرد و نیز فرمودند: ما لبنان را از خود می‌دانیم. لکن مقدمه‌ی این که لبنان را ما نجات بدهیم. این است که عراق را نجات بدهیم. (صحیفه‌ی امام ج 16: 354).

بر اساس یافته های علمی تحقیق ، اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام خمینی در جریان جنگ تحمیلی بعد از پذیرش قطعنامه عبارتند از :

نگاره‌ی(3) : اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام(ره) بعد از پذیرش قطعنامه

در اینجا برای رعایت اختصار تنها بنا به ضرورت به ذکر کلام امام در مورد برخی از این اصول اکتفا می شود[5] :

تکلیف

« در شرایط کنونی آن چه موجب امر شد، تکلیف الهی‌ام بود شما می‌دانید که من با شما پیمان بسته بودم که تا آخرین قطره‌ی خون و آخرین نفس بجنگم، اما تصمیم امروز فقط برای تشخیص مصلحت و تنها به امید رحمت و رضای او، از هر آن چه گفتم، گذشتم و اگر آبرویی داشته‌ام، با خدا معامله کرده‌ام.»                            (صحیفه‌ی امام، ج 21: 95).

مصلحت

«... و در مقطع کنونی آن را [ پذیرش قطعنامه را ] به مصلحت انقلاب و نظام می‌دانم و خدا می‌داند اگر نبود انگیزه‌‌ای که همه‌ی ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام و مسلمین قربانی شود، هرگز راضی به این عمل نمی‌بودم و ....» (صحیفه‌ی امام، ج21: 92).

اصل عمل به تکلیف، بدون توجه به نتیجه

« ما در جنگ برای یک لحظه هم نادم و پشیمان از عملکرد خود نیستیم، راستی مگر فراموش کرده‌ایم که ما برای ادای تکلیف جنگیده‌ایم و نتیجه فرع آن بوده است. ملت ما تا آن روز که احساس کرد توان و تکلیف جنگ دارد، به وظیفه‌‌‌ی خود عمل نمود.» ( صحیفه‌ی امام ، ج 21 : 284).

 اصل اتکال به خدا

یکی از اصول حاکم بر اندیشه و تصمیم امام(ره) که به فراوانی در کلام ایشان آمده است ، اتکا و اتکال حضرت امام(ره)، به خداوند قادر متعال می باشد . به فرازی از کلام امام(ره) که در تاریخ 29 تیر 67، در بیانیه‌ی پذیرش قطعنامه، آورده‌اند، اشاره می شود:

« خداوندا.... در جهان ظلم و ستم و بیداد، همه‌ی تکیه‌گاه ما تویی، و ما تنهای تنهاییم و غیر از تو کسی را نمی‌شناسیم و غیر از تو نخواسته‌ایم که کسی را بشناسیم.» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 95).

اصل سازش ناپذیری

حضرت امام (ره) در این مورد، موضوع سازش با دشمن را منتفی دانستند و فرمودند:

« خداوندا تو می‌دانی که ما سر سازش با کفر را نداریم.» (صحیفه‌ امام، ج 21: 95).

«... آن چیزی که در سرنوشت روحانیت واقعی نیست سازش و تسلیم شدن در برابر کفر و شرک است که اگر بندبند استخوان‌های مان را جداسازند، اگر سرمان را بالای دار برند، اگر زنده زنده در شعله‌های آتش مان بسوزانند، اگر زن و فرزندان و هستی‌مان را در جلوی دیدگان‌مان به اسارت و غارت برند، هرگز امان نامه‌ی کفر و شرک را امضاء نمی کنیم.» (صحیفه‌ی امام، ج21: 98).

اصل مسئولیت‌پذیری

حضرت امام(ره) ضمن اشاره به نظر کارشناسان و مسئولین سیاسی و نظامی در امر پذیرش قطعنامه، مسئولیت ادامه‌ی‌ جنگ و نیز پذیرش قطعنامه را به عهده می گیرند.

« من تا چند روز قبل معتقد به همان شیوه ی دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و کشور و انقلاب را در اجرای آن می دیدم ولی به واسطه حوادث و عواملی که از ذکر آن فعلاً خودداری می‌کنیم... و با توجه به نظر تمامی کارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای کشور ... با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم.»(صحیفه‌ی امام ، ج 21: 92).

اصل ابتلاء (امتحان الهی)

«دیروز روز امتحان الهی بود که گذشت و فردا امتحان دیگری است که پیش می‌آید.»

                               (صحیفه‌ی امام، ج 21: 93).

- رویکرد تبدیل تهدید به فرصت

جهت گردآوری داده های مرتبط با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت  ، راهبردها و استراتژی های مرتبط با آن در طول مدیریت جنگ تحمیلی که در کلام و مکتوبات امام (ره) آمده است استخراج گردید که در جدول شماره (4) مشاهده می شود :

برخی از این استراتژی ها به طور مستقیم و برخی دیگر به طور غیر مستقیم با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت در ارتباط هستند . البته بخشی از این استراتژی ها در قالب اهداف امام هم قابل بررسی است .

نگاره‌ی (4) : راهبردهای مرتبط با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت

دعوت به وحدت و انسجام و مقابله با تفرقه افکنی

حضرت امام، دراستفاده از این راهبرد، علاوه بروحدت اقشار مختلف مردم، وحدت مسئولین با یکدیگر و با مردم و وحدت نیروهای مسلح ، وحدت مسلمانان جهانرا نیز مدنظر داشتند :

« اگر مسلمانان به دستورات اسلامی رفتار کنند و وحدت کلمه خود را حفظ نمایند و از اختلاف و تنازع که مایه‌ی شکست آن‌هاست، دست بکشند... از تجاوز دشمنان اسلام و جهانخواران مصون خواهند شد....»              (صحیفه‌ی امام(ره)، ج 17: 323).

راهبرد افشاگری و مقابله با تبلیغات دشمنان

حضرت امام(ره) برای بیداری افکارعمومی دنیا ، جنگ تحمیلی را به فرصتی برای افشای ماهیت پلید آمریکا و جهره واقعی دشمن تبدیل کردند و ماهیت جنگ را آمریکایی خواندند :

« آمریکا از جهالت و غرور و بلند پروازی صدام استفاده کرد و او را به هجوم به ایران واداشت و به منطق امریکا، شکست عراق و ایران و از پا درآمدن هر دو یا ایران، در هر صورت به نفع اوست».

                                              ( صحیفه‌ی امام ، ج 17: 324).

"...آمریکا عراق را وادار نموده است، خون جوانان ما را بریزد و سایر کشورهای تحت نفوذش را وادار نموده است تا ما را با حصر اقتصادی از پای درآورد... ملت‌های مسلمان باید بدانند که ایران کشوری است که رسما با آمریکا می جنگد.» (صحیفه‌ی امام، ج 13: 212).

ایشان در افشای ماهیت صلح‌طلبی آمریکا و صدام فرمودند:

« رئیس جمهور آمریکا گفته است که این جنگ را دیگر باید یک کاری بکنیم از بین برود، برای این که این جنگ دیگر به نفع آمریکا نیست... همچو اقرار می‌کند که جنگ تا حالا به نفع آمریکا بوده است. برای این که جنگ برای بر هم زدن این جمهوری اسلامی بوده است. برای این کار ممکن است که جمهوری اسلامی رشد زیاد بکند و سایر کشورهای مسلمان هم بیدار شوند، پس حالا یک خطری است برای آمریکا... به یک طوری به صلح برگردانند».( صحیفه‌ی امام ، ج 16: 167).

راهبرد مقابله‌ی فعال

حضرت امام(ره) د ر10 اسفند 1359، خطاب به هیأت بررسی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران فرمودند:

« شما اگر مأموریتی دارید، برای این که آتش جنگ را بخوابانید که آن هم آمال همه‌ی مسلمین است. باید متجاوز را به پای میز محاکمه بکشید و متجاوز را تأدیب کنید افرادی که در مملکت ما هستند به کنار بفرستید ... لشکر او از تجاوز دست بردارد. بعد از این که از تجاوز دست برداشت. یک هیأت بین‌المللی ... رسیدگی کند به جنایاتی که شده است... این طریقه‌ی اسلام است...  » (صحیفه‌ امام، ج 14: 166- 165).

راهبرد تهدید و هشدار

« من چنان چه... دامنه پیدا کرد این کارهای صدام حسین و ارباب‌های صدام حسین، تکلیف ملت ایران را تعیین خواهم کرد وامیدوارم به آن جا نرسد و اگر برسد، دیگر بغدادی باقی نخواهد ماند».

                                        (صحیفه امام ،ج226:13).

« اگر بخواهید به صدام بیش از این کمک کنید، دستتان را از نفت کوتاه می‌کنیم...»

                                      (صحیفه‌ی امام، ج 18: 131).

« من به تمام دنیا با قاطعیت اعلام میکنم که اگر جهانخواران بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل همه‌ی دنیای آنان خواهیم ایستاد و تا نابودی تمام آنان از پای نخواهیم نشست.(صحیفه‌ی امام ، ج 20: 325).

توصیه به خودکفایی و عدم وابستگی

«... و با اراده‌ی مصمم و فعالیت و پشتکار خود به رفع وابستگی‌ها قیام کنید.                               (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 417).

«... در هیچ شرایطی از تقویت نیروهای مسلح و ... خصوصاٌ حرکت به طرف خودکفایی نظامی غفلت نکنند.» (صحیفه‌ی امام ، ج21: 357).

 روشنگری و تنویر افکار عمومی دنیا

امام از فرصت‌های زیادی از جمله پیام به مناسبت مراسم حج ، جهت روشنگری و بیداری افکار عمومی دنیا استفاده می‌نمودند:

" ... دنیا از آغاز جنگ تاکنون ...هیچگاه با زبان عدالت و بی طرفی با ما سخن نگفته..." (صحیفه‌ی امام ، ج 20 : 321)

« صدام ... با تحریک آمریکا از زمین و دریا و هوا به ایران حمله کرد.. صدام مهاجم و ما همیشه در حال دفاع بوده‌ایم....» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 489).

« این جنگ به کشور ایران تحمیل شده و ما از کشور خود دفاع می‌کنیم.»                               (صحیفه‌ی امام ، ج 13: 255).

« ما به تبع اسلام با جنگ همیشه مخالفیم و میل داریم که بین همه‌ی کشورها آرامش و صلح باشد، لکن اگر جنگ را بر ما تحمیل کنند... با تمام قوا مقابله می کنیم و لو این که همه‌ی ابرقدرت‌ها هم دنبال او باشند.» (صحیفه‌ی امام ، ج 13: 261).

« صدای ناآشنای صلح طلبی، آن هم از کام ستم‌گران و جنگ افروزان به گوش می‌رسد..آیا این حقیقت است یا فریب؟که روزی سکوت را مصلحت خویش می‌دید و امروز صلح طلبی را؟(صحیفه‌ امام،ج20: 327).

دعوت از مردم و ارتش عراق به قیام علیه رژیم صدام

« بپاخیزید و با برادران صمیمی خود دست اخوت اسلامی بدهید و این حکومت ستمگر را از صحنه خارج کنید و خود با تضمین خود حکومت اسلامی دلخواه را تشکیل دهید.... فرصتی که خداوند به شما عنایت فرموده، غنیمت شمرید و مردانه قیام کنید و سرنوشت خویش را به دست گیرید... میهن خود را نجات دهید.» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 375.)

« من به آن‌ها سفارش می کنم- به ارتش عراق- که اگر می‌توانند قیام کنند... و اگر برای‌شان میسر نیست، فرار کنند و جنگ با اسلام نکنند با ملت عراق هم عرض می کنم که با همه‌ی قوا قیام کنند..."

                                               (صحیفه‌ی امام ، ج 13: 226).

 ایجاد تردید و تزلزل در نیروهای دشمن

« ارتش عراق بداند که این جنگ، جنگ با اسلام است به هواداری کفر... ملت عراق و ملت مصر باید بدانند این معنا را که اگر خدای نخواسته با ایران طرف شوند و ارتش عراق با ایران طرف شود، طرف شدن با اسلام است...» (صحیفه‌ی امام(ره)، ج 13: 225).

جداسازی حساب ملت عراق از دولت آن

« ملت عراق هرگز با صدام حسین موافق نیست.. ملت عراق با اسلام موافق است»                                  (صحیفه‌ی امام ،ج 13: 227).

 صدور انقلاب

حضرت امام(ره) صدور انقلاب را به عنوان یک راهبرد مهم و نیز به عنوان یک هدف استراتژیک انتخاب نمودند و صراحتا ، هدف از این امر را احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان اعلام کردند:

"...جمهوری اسلامی ایران ، با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان ، سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت ، در جهان دعوت نکند..." (صحیفه امام ،ج 21 :91)

تبدیل تهدید تحریم به فرصتی برای خودکفایی

« من به شما اطمینان می‌دهم که اگر تا یک مدتی ما در این فشارها باشیم، ایران بیش‌تر ثبات پیدا می‌کند و مغزهای متفکر مکتبی ایران، بیش‌تر به کار می‌افتد و ایران را خودکفا می‌کنند.» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 104).

« در این جنگ تحمیلی که پیش آمد و محاصره‌ی اقتصادی ما شدیم، خود ایرانی‌ها، خود ارتشی‌ها این قطعات را درست کردند... من اعتقادم این است که اگر ما در محاصره‌ی اقتصادی، یک ده سال، پانزده سال واقع شویم، شخصیت خودمان را پیدا می‌کنیم یعنی همه‌ی مغزهایی را که بودند...»

                                 (صحیفه‌ی امام ، ج 14: 114).

 تقویت اعتماد به نفس مردم

« امروز یکی از افتخارات بزرگ ملت ما این است که در برابر بزرگ‌ترین نمایش قدرت و آرایش ناوهای جنگی آمریکا و اروپا در خلیج‌فارس صف‌آرایی نمود». (صحیفه‌ی امام ، ج21: 89).

« ... ثابت کردند که اگر بخواهیم می‌توانیم...» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 417).

 تضعیف روحیه‌ی دشمن

« به یاری خداوند متعال قوای مسلح ایران... این جرثومه فساد را تا لبه‌ی پرتگاه هلاکت رسانده‌اند و از سردار قادسیه یک موجود مفلوک ساخته‌اند.» (صحیفه‌ی امام ، ج 18: 95).

« به صدام هم می گویم که من یک راه برای تو سراغ دارم و آن راه انتحار است، همان‌طوری که هیتلر بعد از آن که به شکست رسید، خودش را کشت، توهم اگر مردی و مثل هیتلری، خودت را بکش.»

(صحیفه‌ی امام، ج16: 111)

 تقویت روحیه‌ی ملتها

«من با اطمینان می گویم: اسلام ابرقدرتها را به خاک مذلت می نشاند اسلام موانع بزرگ و داخل و خارج محدوده‌ی خود را یکی پس از دیگری برطرف و سنگرهای کلیدی جهان را فتح خواهد کرد.»

(صحیفه‌ی امام ، ج : 20: 325)

تحقیر و شکست هیمنه‌ی ابرقدرت ها

« رئیس آمریکا با آن‌همه به قول خودش جلال و جبروت، کسی را از مقامات عالی بفرستد، به این‌جا که با مقامات این‌جا ملاقات کند و هیچ یک از آن‌ها حاضر به ملاقات نشود این مسئله‌ی بزرگی است که دنیا را منفجر کرده است و. ... کاخ سفید را به عزا نشانده است » (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 160).

« آن هایی که می‌گفتند، ما چه می‌کنیم و چه می‌کنیم و قطع رابطه می‌کنیم ... امروز معلوم شد که با عجز و ناله در پیشگاه این ملت آمده‌اند ومی‌خواهند که رابطه برقرار کنند، می‌خواهند، عذر تقصیر بخواهند و ملت ما قبول نمی‌کند.» (صحیفه‌ی امام ، ج20: 160).

 تبلیغ و اطلاع رسانی

حضرت امام(ره) به مسئله تبلیغ و اطلاع رسانی در سطح دنیا اهمیت زیادی قائل بودند و آن را تکلیف می دانستند :

« ما باید آن‌چه که در ایران می‌گذرد منعکس و منتشر کنیم، تا اولا جنایت معلوم شود و ثانیا کسانی که این جنایت را مرتکب شده‌اند و از آن مهمتر قدرت‌هایی که به این افراد قدرت داده‌اند و آن ها را تقویت کرده‌اند تا ما را بکوبند و ...»(صحیفه‌ی امام، ج 18: 131).

« امروز تکلیف همه‌ی شما... این است که .. مردم جهان را... آگاه کنید... »(صحیفه‌ی امام ، ج17: 309).

ارشاد و نصیحت به ارتش عراق و سران کشورهای خلیج فارس

« من نصیحت می کنم به ارتش عراق که بیخود برای طاغوت خودتان را به جهنم نفرستید، من نصیحت می‌کنم به کسانی که پشتیبانی از صدام می‌کنند، از دولتهای منطقه که... پشتیبانی طاغوت نکنید ودر مقابل اسلام و قرآن مجید، صف‌آرایی نکنید... بترسید از آن روزی که خدای تبارک و تعالی بر شما غضب کند... » (صحیفه‌ی امام ، ج15: 404).

-        دستآوردهای جنگ تحمیلی از دیدگاه امام خمینی

دستآوردهای جنگ تحمیلی که در راستای نتیج حاصل از رویکرد تبدیل تهدید به فرصت قابل بررسی و ارزیابی است ،از دیدگاه امام خمینی(ره) عبارتند از:

نگاره (5 ) : دستآوردهای جنگ تحمیلی از دیدگاه امام خمینی

برای پرهیز از اطاله کلام از ذکر مصادیق کلام امام در این بخش پرهیز می شود و در قسمت تحلیل یافته ها  بدان پرداخته خواهد شد .

تجزیه و تحلیل داده ها

در 31 شهریور 1359، رژیم بعثی عراق با لغو یک جانبه‌ی قرارداد الجزایر (موافقت نامه 1975)، با چراغ سبز آمریکا، تهاجم گسترده و از قبل سازمان‌دهی شده‌ای را به داخل خاک جمهوری اسلامی ایران آغاز نمود. تهاجمی که منجر به یکی از طولانی‌ترین، خونبارترین و ویرانگرترین جنگ‌های دنیا، پس از پایان جنگ جهانی دوم و نیز یکی از دردناک‌‌ترین، غم‌انگیزترین و در عین حال افتخارآمیزترین حماسه‌های تاریخ میهن عزیز ما گردید.

شکست طرح‌های براندازی نظام جمهوری اسلامی با استفاده از محاصره‌ی اقتصادی و سیاسی که از سوی آمریکا در جهان پیگیری می‌شد و شکست این کشور در عملیات صحرای طبس پس از اشغال لانه‌ی جاسوسی آمریکا و ناکامی در تجزیه‌ی کردستان، هیأت حاکمه این کشور را در سال 1359 به سمت تجربه راه‌حل نظامی تمام عیار سوق داد.  شرایط آن روز جهان موازنه‌ی قدرت بین شرق و غرب بود که مانع از اقدام یک جانبه‌ی آمریکا  می گردید. از سوی دیگر افکار عمومی جهانیان که با فعالیت‌های امام خمینی(ره)، در فرانسه و حوادث پس از انقلاب، با مسایل ایران و مظلومیت و حقانیت این ملت آشنا شده بود، نوعی همدلی با مردم ایران داشت و از این جهت شرایط برای توجیه لشکرکشی مستقیم آمریکا فراهم نبود و شرایط سیاسی و وضعیت متزلزل رژیم‌های حاکم بر حاشیه خلیج فارس نیز اجازه‌ی چنین اقدامی را نمی‌داد. انتخاب عراق به عنوان آغازگر جنگ، انتخابی بسیار حساب شده بود ... . ماشین جنگی صدام که از مدت ها قبل به کمک دولت فرانسه و کارتل‌های اسلحه‌ سازی آمریکایی و انگلیسی و تجهیزات نظامی روسی آماده‌ی این تجاوز شده بود، به سرعت کیلومترها در خاک ایران پیشروی کرد ومناطقی وسیع از پنج استان ایران را اشغال کرد... مقاومت‌های جانانه مرزنشینان در مراحل اولیه‌ی جنگ به علت عدم اطلاع و آمادگی قبلی و نداشتن تجهیزات و نیروی نظامی با قساوت بعثی‌ها در هم شکسته شد. شهرها و روستاهای موجود در مناطق اشغالی، به سرعت تخریب و به تلّی از خاک بدل شدند و صدها هزار تن از خانه و کاشانه‌ی خود آواره شدند. ارتش ایران که بر اثر حوادث انقلاب به شدت آسیب دیده و از هم گسیخته بود، دوران اولیه‌ی بازسازی خود را می‌گذراند... سپاه تازه تأسیس پاسداران انقلاب اسلامی ، در آغاز راه بود و نیرو ، تجهیزات و تجربه‌ی کافی در روزهای نخست جنگ نداشت. صدام حسین نیز با اطلاعاتی که آمریکا و فرانسه و عوامل ستون پنجم در اختیارش گذاشته بودند ، از این واقعیت‌ها و نقاط ضعف به خوبی آگاهی داشت و به همین جهت نیز حتی نقشه‌های عراق بزرگ را آماده کرده بود که در آن استان خوزستان به طور کامل و بخش‌هایی از استان‌های غربی ایران جزو خاک عراق دیده می‌شدند. او مطمئن شده بود که نظام اسلامی توان مقابله در برابر این لشکرکشی را نداشته و به زودی ساقط خواهد شد و دنیای استکبار نیز از او حمایت خواهد کرد... ایران در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته بود و دو راه پیش روی او نبود : یا تصمیم به مقاومت در جنگی نابرابر با ابعاد و دورنمایی- به حسب ظاهر- تیره و مبهم و یا تسلیم شدن در برابر خواست‌های آمریکا و پناه بردن به او، برای واداشتن صدام به عقب نشینی و در نهایت دست کشیدن از انقلاب و اسلام... اما این شرایط با همه‌ی دشواری‌هایش کوچک تر از آن بودند که امام خمینی(ره) را در تشخیص وظیفه ، دچار دغدغه و تردید سازند. او به «کم من فئه قلیله غلبت فئة کثیره باذن الله و الله مع‌الصابرین» [6] ایمان قلبی داشت و مقامات معنوی « فنای فی‌الله" را سال‌ها قبل از آن که زمام هدایت امت را به دست گیرد، طی کرده بود... امام خمینی(ره) احکام جهاد و دفاع را در متن رساله‌ی عملیه‌ی خویش، به عنوان تکالیف تخطی ناپذیر الهی آورده بود. اگر کسی با گذشته‌ی زندگی و سیر تکامل شخصیت امام(ره) آشنایی داشت، از قبل می‌توانست حدس بزند که او کدام مسیر را در این دو راهی و با چه دورنمایی انتخاب خواهد کرد.» (انصاری، 1383: 140-137).

با ذکر این مقدمه ، به تحلیل و استنتاج از داده‌های کمی در دو بخش پرداخته می شود :

دربخش اول یافته های تحقیق در مورد اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (س) و در بخش دوم رویکرد تبدیل تهدید به فرصت از سوی معظم له ، با تاکید بر هدف بیداری اسلامی ، در جریان مدیریت هشت سال دفاع مقدس، تحلیل خواهد شد.

بخش اول : تحلیل اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (س)

در این قسمت از مقاله جهت پاسخگویی به پرسش اول پژوهش ، اصول حاکم بر اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (س)تحلیل می شود :

اساساً اصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام(ره) براساس جهان بینی الهی و توحیدی و نیز مبتنی بر تحلیلی است که ایشان از جنگ تحمیلی داشتند و معتقد بودند استکبار جهانی ، اسلام را دشمن اصلی خود می داند و تحمیل جنگ به دلیل مخالفت کلی استکبار با انقلاب اسلامی و ممانعت از طرح اسلام در دنیاست که ایران اسلامی منادی آن بود . مطابق این تحلیل امام ، هدف اصلی ابرقدرت‌ها در حمایت از صدام و مخالفت با کشور ایران صرفاً محو اسلام و ارزش‌های منطبق با آن بود . چنان که فرمودند : این ابرقدرت‌ها نه شخص صدام را می خواهند نگه دارند و نه ما را می‌خواهند بکوبند، بلکه آن‌ها از اسلام می ترسند و اسلام را می خواهند بکوبند. حضرت امام(ره) با اشاره به انگیزه‌ و اهداف دشمنان از تحمیل جنگ علیه ایران و عوامل پشت‌پرده فرمودند: جنگ تحمیلی را درست کردند، نقشه‌ای که صهیونیست‌ها دارند عملی شود از یک طرف نگذارند، اسلام در ایران تحقق پیدا کند،... و نگذارند اسلام از چارچوب ایران بیرون برود و اگر بتوانند در خود ایران هم منحرف کنند اذهان را... مقصد اول‌شان این است که ایران ساقط شود و یک جمهوری اسلامی امریکایی پیش بیاید ... و مقصد دومشان این است که اسلام را در همین ایران محبوس کنند. امام (ره) با بصیرت و شناخت کامل ، در مورد کارگردان اصلی جنگ فرمودند: آمریکایی که از اسلام راستین می ترسید و از قیام منتهی به حکومت عدل واهمه داشت... همان تیغی که به دست محمدرضا سپرده بود، در کف صدام، این زنگی مست نهاد. نقشه‌های حساب شده در کار است برای شکستن اسلام، امروز آمریکا و شوروی و فرانسه و سایر قدرت‌ها از اسلام احساس خطر کردند و به همین جهت به سود صدام تبلیغاتی را به راه انداخته‌اند، آن‌ها این طور به ذهن‌شان آمده است... که اگر جمهوری اسلامی ایران پا بگیرد و باقی بماند، جای پایی از آن‌ها باقی نخواهد ماند و می‌ترسند که از همه‌ی منطقه دستشان کوتاه شود... آن‌ها اسلام را می خواهند بکوبند. حضرت امام(ره) با اشاره به انگیزه‌ی دیگر صدام نیز فرمودند: صدام در تهاجم خود به این کشور اسلامی نقشه سیادت خود بر اعراب و منطقه و ژاندارمری خلیج فارس را تعقیب می‌نمود. (صحیفه‌ی امام، ج18: 108و 131و ج13: 346 و ج20: 32 و 324).

براساس این تحلیل :

1- حضرت امام(ره) جنگ عراق علیه ایران را یک جنگ تحمیلی دانستند و موضع ایران را در قبال آن تدافعی تلقی نمودند و فرمودند جنگ دفاعی از تکالیف شرعی است و لذا اصل دفاع در برابر تجاوز دشمن را مطرح و بر آن تأکید نمودند. از آن جا که حضرت امام(ره) طبق تحلیل خویش تهاجم دشمن را جنگ و مخاصمه علیه اسلام عزیز می دانستند ، آن را جنگ کفر علیه اسلام تلقی کردند و فرمودند ، مسأله هجوم بر یک حکومت اسلامی است و این قیام کفر علیه اسلام است و بر همه‌ی مسلمین قتال واجب است (صحیفه امام، ج 13 : 283) .

 2-حضرت امام (ره) براساس مبانی فقهی و اعتقادی خویش که مبتنی بر اصول و آموزه‌های دینی و ارزش‌های اسلامی بود ، فرمان مقاومت و دفاع صادر نمودند و به صراحت فرمودند که اگر برای خدا به دفع تجاوز دشمن به عنوان یک تکلیف شرعی بپا خیزید شکست دشمن قطعی است، هرچند که همه‌ی عوامل ظاهری خلاف آن را ثابت کنند. حضرت امام (ره) با تکیه‌ بر اصل احدی الحسنین فرمودند: تکلیف ما این است که از اسلام صیانت کنیم و حفظ کنیم اسلام را ، کشته شویم تکلیف را عمل کردیم، بکشیم هم تکلیف را عمل کردیم. این همان منطقی است که ما از اول هم که با این رژیم فاسد پهلوی مخالفت کردیم منطق ما همین بود. هدف راهبردی حفظ اسلام  29 بار در کلام حضرت امام (ره) تکرار شده است. بر این اساس ، مبارزه‌ی امام(ره) نه یک جنگ قدرت بلکه یک تکلیف شرعی بود. امام امت(ره) دفاع در برابر تجاوز دشمن را قیام و جهاد برای خدا دانستند و فرمودند : اکنون شما ای ملت اسلامی ایران بر سر دوراهی می باشید، راه سعادت و افتخار ابدی در سایه‌ی پرافتخار جهاد برای خدا و دفاع از کشور اسلام و راه ذلت و ننگ ابدی اگر خدای نخواسته، در این جهاد مقدس سستی و سردی از خود نشان دهید. حضرت امام(ره) براساس اصل عزت جویی- عزت اسلام و مسلمین را درگرو این جنگ دانستند و فرمودند: جنگ، جنگ است و عزت و شرف میهن و دین ما در گرو همین مبارزات است. امام امت(ره) شکست ایران را در این جنگ شکست اسلام دانستند و بر ضرورت دفاع از اسلام تأکید نمودند و فرمودند: اگر خدای نخواسته در ایران اسلام شکست بخورد، تا قرن‌ها بعد جبران نخواهد شد.اگر خدای نخواسته در این جنگ، امریکا و صدام پیروز شوند، اسلام یک سیلی می خورد که تا آخر تا زمان‌های طولانی نمی تواند سرش را بلند کند... پس بر همه‌ی ما لازم و واجب است که از اسلام دفاع کنیم (صحیفه‌ی امام ، ج 19: 470). امام راحل با شناخت از ماهیت صدام و حزب بعث فرمودند: صدام حسین هم مسلکش الحادی است وهم خودش ملحد است، این‌ها تابع میشل عفلق هستند.... میشل عفلق اسلام را منافی با مقاصد خودش می‌داند.... این حزب مشرک نمی‌تواند اسلام را تحمل کند و برنامه‌ی آن براندازی اسلام و هواداران آن است. (صحیفه‌ی امام ، ج13: 239و 237 و ج16: 378). حضرت امام(ره) بر اساس این تحلیل وطبق اصول قیام برای خدا و تبعیت از حکم خدا و اصل دفاع در برابر تجاوز دشمن، دفاع در برابر این جنگ تحمیلی را نه یک جنگ تهاجمی بلکه دفاع از کشور و بالاتر از آن دفاع از اسلام تلقی کرده و دفاع از اسلام را یک اصل واجب و یک تکلیف شرعی دانستند و طبق اصل استقامت و دستور صریح قرآنی مبنی بر «فاستقم کما امرت و من تاب معک»[7]، پیروان خود را به پایداری و استقامت فرا خواندند و طبق اصل خدامحوری و اخلاص در عمل از آن‌ها خواستند که انگیزه‌های خود را در دفاع از کشور و اسلام الهی کنند.امام راحل(ره) با اعتماد واعتقاد قلبی به وعده‌ی نصرت الهی[8] فرمودند: شما مطمئن باشید که پیروزید ، برای این که کسی که برای خدا عمل می کند پیروز است. خدا وعده کرده است که اگر نصرت کنید خدای تبارک و تعالی را، شما را نصرت  می کند. و باز فرمودند: نصرت کشور اسلامی، نصرت خداست. این معنا اگر در قلب ما محکم شود از هیچ چیزی نباید بترسیم. (صحیفه‌ی امام ، ج19: 209 و ج20: 80). ایشان طبق اصل اتکال به خدا معتقد بودند، با تکیه بر قدرت ازلی، می‌توان بر هر مشکلی غلبه کرد و دولت‌ متکی به خدا، بیدی نیست که از این بادها بلرزد. (صحیفه‌ی امام ،  ج16: 470 و 380).امام امت اصل ذلت ناپذیری را نیز از جد بزرگوار خود حضرت سید‌الشهدا(س) آموخته بودند. چنان که هم‌ چون مقتدای خویش فرمودند مردم ما دیگر به هیچ وجه حاضر نیستند تن به خواری و ذلت دهند و مرگ سرخ را به زندگی ننگین ترجیح می‌دهند. ما برای کشته شدن حاضریم و با خدای خویش عهد نموده‌ایم دنباله‌رو امام خود، سید‌الشهداء باشیم. (صحیفه‌ی امام ، ج13: 213).حضرت امام(ره) طبق اصل سازش‌ناپذیری حاضر به پذیرش صلح تحمیلی و ناعادلانه نشدند و فرمودند ابدا قضیه ی صلح و قضیه‌ی سازش در کار نیست ... مگر این که از کشور ما بیرون بروند و تسلیم شوند و نیز فرمودند: ملت ما اگر صلح امریکایی می خواست همان اول از آمریکا جدا نمی‌شد و قطع رابطه نمی‌کرد، صلح تحمیلی بدتر از جنگ چه معنی دارد؟ چه کسی است که نمی‌داند صلح طلبی دشمن برای مجهز شدن بیشتر و غافلگیری است؟ (صحیفه‌ی امام ،ج 13: 251و ج18: 68 و ج20: 88).امام امت باتکیه بر اصل اتحاد و برادری و این حکم قرآنی که مؤمنان برادر یکدیگرند ملت ، نیروهای مسلح و کشورهای مسلمان را مرتب به اتحاد و برادری فرا می‌خواندند و به کشورهای مسلمان اطمینان می دادند که جمهوری اسلامی مایل است با تمام کشورهای اسلامی دست اخوت و برادری بدهد و تجاوز و تعدی را به هیچ کشوری جایز نمی‌داند و تأکید نمودند که کشورهای اسلامی باید با هم برادر باشند و در مقابل کفار بایستند، نه این که درمقابل مسلمین صف‌آرایی کنند. (صحیفه‌ی امام، ج16: 335و 405) خود نیز با قاطعیت دربرابر متجاوز ایستادند و توصیه به ایستادگی نمودند و فرمودند: ما باید محکم مقابل این ها بایستیم... تا سرکوب شوند... (صحیفه‌ی امام، ج17: 478) و در همین حال به نیروهایش عدم تعرض به غیرنظامیان را توصیه نموده و فرمودند : ما باید جهات انسانی را تا آخر حفظ کنیم ، موازین، موازین اسلامی است. (صحیفه‌ی امام ،ج 18: 211). امامی که پرورش یافته‌ی مکتب مقدس اسلام بودند ، طبق اصل «لاتظلمون و لاتظلمون»(بقره/279)فرمودند: ما تحت رهبری پیغمبر اسلام(ص) این دو کلمه را می‌خواهیم اجرا کنیم، نه ظالم باشیم و نه مظلوم (صحیفه‌ی امام(ره)، ج 14: 82) و براساس اصل ظلم ستیزی و استکبار ستیزی دستور دادند بایستید در مقابل ظالم‌ها و داد مظلومین را از آن‌ها بخواهید ، بایستید مقابل ابرقدرت‌ها که به شما می خواهند حکومت کنند. ما بر حقیم و در مقابل ظلم ایستاده ایم. (صحیفه‌ی امام، ج16: 38 و ج 15: 384). ایشان براساس اصل عدالت جویی، خواهان عدالت بودند و بر همین اساس فرمودند: جمهوری اسلامی ایران که محتوای آن براساس عدل اسلامی است ، اجازه ندارد به حریم دیگران ظلم و تجاوز نماید. (صحیفه‌ی امام، ج 17: 323).امام امت با تمام وجود... به دو اصل خداحاضری و بازگشت به سوی خدا ، اعتقاد و باور قلبی داشتند و معتقد بودند که در خلوت و جلوت و در حال جنگ و صلح همه‌ی عالم ، محضر خداست و خداوند تعالی در تمام این امور حاضر و ناظر است و طبق اصل بازگشت به سوی خدا فرمودند: «انا لله و انا الیه راجعون» و بر همین اساس نیز معتقد بودند ما کاری انجام نمی دهیم همان چیزهایی که خدا به ما داده است، در راه خودش می دهیم . امام راحل اساساً جنگ را یک آزمون و امتحان الهی می دانستند و با اشاره به اصل قرآنی ابتلاء فرمودند: این روزها، روز امتحان الهی است (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 11) و لذا عمل به تکلیف را بدون توجه به نتیجه‌ی آن توصیه نمودند و فرمودند، ما برای ادای تکلیف جنگیده‌ایم و نتیجه فرع آن بوده است.(صحیفه‌ی امام ، ج 21: 284). مقوله  عمل به تکلیف در رابطه با جنگ تحمیلی و وجوب دفاع در برابر تجاوز دشمن به کیان اسلام و مسلمین، مجموعا 192 بار در کلام حضرتش منعکس شده است. ( 177 + 15 مجموع فراوانی دو جدول 2و3) . امام راحل به صراحت فرمودند : وقتی کشور اسلام مورد تهدید دشمن‌های اسلام است ، دفاع از کشور اسلام و نوامیس مسلمانان بر همه‌ی ما واجب است و ما داریم به این واجب عمل می‌کنیم و این تکلیف، از بزرگترین تکالیفی است که اسلام دارد.مردم مکلف شرعی هستند به این که دفاع کنند. امروز جنگ بین اسلام و کفر است و بر همه‌ی مسلمین واجب است که دفاع کنند از اسلام. این امر خداست، خدای تبارک و تعالی دفاع را بر همه‌ی مسلمین واجب کرده است. (صحیفه‌ی امام ،ج 15: 118-117 و ج17: 435و ج19: 216 و ج13: 239 و 463).

به تعبیر مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای : "نقطه اساسی کار امام (ره) این بود که در اراده ی الهی و تکلیف شرعی محو می شدند. هیچ چیز برای ایشان غیر از انجام تکلیف ، مطرح نبود . بارها فرمودند ، ما کار را برای رسیدن به "نتیجه" نمی کنیم ؛ بلکه مامور به انجام" تکلیف"هستیم.آن کس که برای انجام تکلیف کار می کند، پیروزیش به این نیست که به مقصود خود دست پیدا کند، بلکه زمانی احساس پیروزی می کند که موفق شود به تکلیفش عمل نماید.  امام مکرر فرمودند ما برای ادای تکلیف حرکت می کنیم ، حتی برای پیروزی هم تلاش نمی کنیم.البته پیروزی را دوست می داریم ولی هدف نهایی چیزی است که حتی از پیروزی هم بالاتر می باشدو آن جلب رضای خدا و عمل به تکلیف است(خامنه ای، 1378: 27-25).اساسا برای یک انسان موحد ، اصل عمل به تکلیف در تصمیم گیری ها ، نقش " همه چیز و دیگر هیچ" را بازی می کند. یعنی اشتغال اصلی خاطر او این است که تکلیف خود را بشناسد و با انگیزه الهی بدان عمل کند. در سیره نظری و عملی امام خمینی نیز ، رابطه بین دو مفهوم تصمیم گیری سیاسی و تکلیف ، در واقع تکلیف شناسی مکتبی در مسائل اجتماعی بود.(برزگر ، 1373: 172- 164)

 اصلی ترین و مهمترین هدف استراتژیک و راهبردی امام خمینی(س) در طول هشت سال دفاع مقدس ، حفظ اسلام بود که 29 بار در کلام حضرت امام (ره) تکرار شده است. امام حفظ اسلام را از اوجب واجبات می دانست .

ایشان امر دفاع از کیان اسلام و کشور را یک امر عقلایی نیز می دانستند . مقوله‌ی عقلانیت 15 بار در کلام امام (ره) آمده است . ایشان در این خصوص فرمودند : "دفاع یک امر عقلی است ، یک  امر عقلایی است ، دفاع یک امری است که هم شرعاً واجب است و هم عقلاً و..."(صحیفه‌ی امام ج 16: 483و 390). امام خمینی(ره) دفاع در برابر تجاوز دشمن بعثی را نه تنها یک تکلیف شرعی و عقلی ، بلکه یک وظیفه‌ی قانونی، ملی و وجدانی نیز دانستند و 8 بار بدان تأکید نموده و فرمودند : ما برای ادای یک وظیفه‌ی اسلامی ، وجدانی و ملی در این میدان وارد شده‌ایم. (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 405).

 حضرت امام(ره) با شروع جنگ تحمیلی با تحلیلی از ماهیت جنگ ، آن را قیام کفر علیه اسلام نامیدند و فرمودند: جنگ ما جنگی است بین اسلام و کفر، نه جنگی است ما بین یک کشور با یک کشور دیگر. امروز اگر ما عقب‌نشینی کنیم اسلام درمقابل تمامی کفر است و با کوچکترین درنگ در این امر حیاتی ، چنان ضربه‌ای خواهیم خورد که جبرانش به این زودی‌ها میسر نمی شود. این جنگ ، جنگ اعتقاد است. جنگ ما جنگ قداست ، عزت ، شرف و استقامت علیه نامردمی‌هاست. جنگ بین استکبار و اسلام است. جنگ ما جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی‌شناسد. جنگ ما جنگ حق و باطل بود و تمام شدنی نیست. جنگ ما جنگ فقر و غنا بود. جنگ ما جنگ ایمان و رذالت بود و این جنگ از آدم تا ختم زندگی وجود دارد.... (صحیفه‌ی امام، ج13: 283-282و ج18: 386- 385 و ...)

بدون هیچ تردیدی پذیرش قطعنامه نیز ، با همه ی تلخی آن، منافاتی با اصول امام(ره)، و انقلاب نداشته و  جهت حفظ و حراست از آن صورت گرفته است و این تصمیم به منزله‌ی عدول از اصل سازش ناپذیری نبود. چنان چه امام(ره) فرمودند: "خداوندا تو می‌دانی که ما سر سازش با کفر را نداریم... که اگر بندبند استخوان‌های‌مان را جدا سازند، اگر سرمان را بالای دار برند، اگر زنده زنده در شعله‌های آتش‌مان بسوزانند. اگر زن و فرزندان و هستی‌مان را در جلو دیدگانمان به اسارت و غارت برند، هرگز امان‌نامه‌ی کفر وشرک را امضا نمی‌کنیم". (صحیفه‌ی امام ، ج21 : 95و 98) ، بلکه این صلح لازمه‌ی حفظ انقلاب ، اصول آن و بالاتر از آن حفظ اسلام بود. باپذیرش قطعنامه صرفا تاکتیک مبارزه تغییر یافت ، نه اصل مبارزه . چنانکه امام عظیم الشان ، این مرد الهی و "عبد صالح خدا " فرمودند : « ما همه‌ی شعارهایمان را با عمل محک زده‌ایم، البته معترفیم که در مسیر عمل موانع زیادی به وجود آمده است که مجبور شده‌ایم، روش‌ها و تاکتیک‌ها را عوض نماییم.» ( صحیفه‌ی امام، ج21 : 285). در اندیشه‌ی امام(ره)، مبارزه‌ی حق با باطل، کفر، شرک و نفاق، چیزی نیست که تمام شدنی باشد، چنان چه فرمودند:« کمربند هایتان را ببندید که هیچ چیز تغییر نکرده است.» « تأخیر در رسیدن به همه‌ی اهداف دلیل نمی‌شود که ما از اهداف خود عدول کنیم.» ( صحیفه‌ی امام، ج21 : 88و 284). تلفیق این دو ، بی تردید با اصول آرمان گرایی واقع بنیانه و ترجیح اصل اهم بر مهم قابل تحلیل است . امام امت (ره)، با اعتقاد به اصل ابتلاء، این موضوع را یک امتحان الهی معرفی نمودند و فرمودند: « آری دیروز [زمان جنگ]، روز امتحان الهی بود که گذشت و فردا امتحان دیگری است که پیش می آید.» (صحیفه‌ی امام، ج21 : 93) و خود نیز از این امتحان الهی سرافراز بیرون آمدند و آبروی خود را با خدا معامله کردند و جام زهرآلود قبول قطعنامه را برای رضای او و مصلحت اسلام، سر کشیدند و راضی به رضای حق گردیدند. (صحیفه‌ی امام ،ج21 : 95) و هرگز اصل اتکال و اعتماد به او را از یاد نبردند و گفتند: خداوندا... در جهان ظلم و ستم و بیداد، همه‌ی تکیه گاه ما تویی و... غیر از تو کسی را نمی‌شناسیم و غیر از تو نخواسته‌ایم که کسی را بشناسیم.»( صحیفه‌ی امام ، ج 21 : 95). مقوله‌ی عمل به تکلیف، در کلام حضرت امام (ره)، در ارتباط با تصمیم امام(ره) مبنی بر پذیرش قطعنامه ،‌ 15بار تکرار شده است. امام امت(ره) بارها تأکید نمودند که در شرایط کنونی، آن چه موجب این تصمیم شده ، تکلیف الهی‌ام بوده است. " در شرایط کنونی آن چه موجب امر شد تکلیف الهی‌ام بود"؛ « و تنها به امید رحمت و رضای او از هر آن چه گفتم، گذشتم، و اگر آبرویی داشته‌ام با خدا معامله کرده ام. قبول این مسأله برای من از زهر کشنده‌تر است، ولی راضی به رضای خدایم و برای رضایت او این جرعه را نوشیدم». (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 95).

امام خمینی(ره) به عنوان ولی فقیه و رهبر نظام اسلامی، خود را مکلف به پاسداشت از کیان نظام و کشور اسلامی می دانستند و طبیعتاً این پاسداری به مقتضای شرایط زمانی، متفاوت می‌توانست باشد، زمانی از طریق جنگ و زمانی دیگر با پذیرش صلح. در هر دو حال رضایت حق تعالی و عمل به تکلیف الهی و شرعی، برای معظم‌له مهم بود و ارزشمند. پذیرش قطعنامه به مفهوم ندامت، و پشیمانی از جنگ نبود، بلکه مقتضیات و شرایط داخلی و محیطی حاکم، چنین اقتضاء می‌کرد که امام امت(ره) برای حفظ اسلام و کشور اسلامی، برای پذیرش صلح، احساس تکلیف کنند و هر دو تصمیم در زمان خود ، براساس مصلحت جامعه اسلامی و رضایت حق تعالی، درست و صحیح بوده است. ( فروتنی 1390 :74-73 ) واژه مصلحت، در زمینه‌ی این تصمیم به تعداد 5 مرتبه در کلام حضرت امام(ره) تکرار شده است . از کلام امام خمینی چنین استنتاج می شود که حضرتش برخلاف میل باطنی خود، صرفاً به دلیل تشخیص مصلحت نظام کشور و انقلاب اقدام به پذیرش قطعنامه نمودند و با شناختی که از شرایط و عوامل و مقتضیات درونی و بیرونی جامعه‌ی اسلامی داشتند، هم تکلیف و هم مصلحت را در پذیرش صلح و آتش بس تشخیص دادند و بدان عمل نمودند و در اوج شهامت و ایثار، با آبروی خود معامله کردند و برای رضایت حق تعالی جام زهر را سرکشیدند. چرا که تحول درشرایط ، تحول در مواضع را طلب می‌کرد و این لازمه ی آرمان گرایی واقع‌بینانه بود .

 ( فروتنی ، 1387 : 486-485 )

بخش دوم : تحلیل رویکرد امام مبنی بر تبدیل تهدید به فرصت با تاکید بر بیداری اسلامی

در این بخش جهت پاسخگویی به سوال دوم تحقیق رویکرد امام مبنی بر تبدیل تهدید به فرصت با تاکید بر بیداری اسلامی ، تحلیل میشود .

بی شک نتایج و دستآوردهای مثبت جنگ تحمیلی را می‌توان در راستای نتایج ارزنده ی رویکرد مهم حضرت امام(ره) ، مبنی بر تبدیل تهدید به فرصت ، ارزیابی و تحلیل نمود.

واقعیت این است که دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی، با تحمیل جنگ به دنبال مهار انقلاب اسلامی و بازتاب‌های آن بودند. اما غافل از این که 8 سال دفاع مقدس ملت سرافراز ایران با رهبری و درایت حکیمانه‌ی ابرمرد تاریخ کشورمان حضرت روح‌الله الموسوی الخمینی(س) و با نثار خون‌های پاک جوانان سلحشور و از جان گذشته ، خود عاملی مهم در صدور انقلاب اسلامی گردید و جنگ افروزان، چیزی جز تباهی، سیه روزی و خفت نصیب‌شان نگردید و مصداق عدو شود سبب خیر، اگر خدا خواهد» گردیدند.

یکی از اثرات پربار جنگ تثبیت انقلاب بود ، در سایه‌ی جنگ ضدانقلاب رانده شد. نیروهای وابسته به چپ و راست کم‌کم شناخته و کنار زده شدند و نظام تثبیت شد و در سایه‌ی جنگ بُعد فرهنگی انقلاب که مکتبی بودن آن است، به دنیا معرفی و شناخته شد. جنگ موجب طرح و نقل حماسه های بی نظیر ملت خداجوی ایران در رأس اخبار جهان شد. قدرت انقلاب، تفکر امام(ره)، اصول و ارزش‌های حاکم بر این تفکر در روند جنگ تحمیلی به دنیا معرفی شد و صدور انقلاب و بیداری ملت‌ها را موجب گشت.

جنگ نه از نظر مادی و ظاهری بلکه از بعد روانی هیمنه‌ی غرب و شرق را شکست و افسانه‌ی شکست ‌ناپذیری ابرقدرت‌ها، به تعبیر امام(ره) از بین رفت، چنان چه امام راحل فرمودند: ما در جنگ به مردم جهان و خصوصا مردم منطقه نشان دادیم که علیه تمامی قدرت‌ها و ابرقدرت‌ ها ، سالیان سال می توان مبارزه کرد.(صحیفه‌ی امام، ج 28: 283).

یکی از مهمترین نتایج رویارویی عراق با ملت ایران، برملا شدن نقشه‌های پنهانی قدرت‌های بزرگ بر علیه ملت ایران و شناخته شدن دوستان و دشمنان منطقه‌ای کشورمان بود. در این جنگ خصومت و دشمنی دو ابرقدرت شرق و غرب و کشورهای مرتجع عربی منطقه نسبت به انقلاب اسلامی هویدا شد و مردم دریافتند که همه‌ی ادعاهای دول غربی و شرقی به اصطلاح مدافع حقوق بشر و مدعی دموکراسی، یاوه‌هایی بیش نیست. نگاهی به آمار و کمک‌های نظامی و مالی کشورهایی چون آمریکا، شوروی و انگلیس و فرانسه و آلمان و نیز عربستان و کویت و امارات و سایر شیخ نشین‌های منطقه، اوج کینه‌ی آنان را نسبت به وقوع انقلاب اسلامی در ایران نشان می‌دهد. در حقیقت علت اصلی کینه و دشمنی آنان نسبت به انقلاب، خوف از صدور انقلاب به سایر ممالک جهان و تزلزل پایه‌های سرمایه‌داری و کمونیستی د رغرب و شرق و از بین رفتن تاج و تخت شاهان بی‌لیاقت در کشورهای عربی و از سوی دیگر قیام مردم کشورهای آفریقایی با الهام‌گیری از انقلاب اسلامی ما بر علیه دول استعمارگر غربی بود. حضرت امام(ره) در این رابطه فرمودند: جنگ در عین حال که ناگوار بود و شهرهای ما را خراب کرد، ولی برکاتی داشت که اسلام به دنیا معرفی شد و این که چه اشخاصی و قدرت‌هایی در مقابل اسلام ایستادند و چه کسانی از اسلام می ترسند و چه قدرت‌هایی علیه اسلام قیام کردند، همه‌ی این‌ها در جنگ معلوم شد. (صحیفه‌ی امام ، ج18: 131). ازدیگر دستآوردهای دفاع مقدس احیاء ارزش‌های اسلامی و انسانی بود. بسیاری از ارزش‌های اسلامی، برای این که به منصه ظهور برسند، باید زمان و مکان ظهورشان فراهم شود و اصولاً باید هر مظروفی در یک ظرفی خاص قرار گیرد. واژه‌های ارزشی همچون شهادت ایثار، حماسه و جهاد از جمله ارزش هایی بودند که در قالب دفاع مقدس فرصت ظهور و بروز یافتند و به قول امام(ره) این جنگ یک سفره‌ی نعمت الهی بود که پهن گردید و بعد هم برچیده شد و به فرموده‌ی پیرجماران چه جوانانی که در این جنگ ره صد ساله را یک شبه پیمودند. آری، اخلاص، عشق به خدا، توکل، صبر و مقاومت، دوری از مظاهر دنیاطلبی، تحول روحی و معنوی از جمله ارزش‌هایی بودند که به برکت این دفاع مقدس، احیا شدند. به قول امام عزیزمان(ره) ما در عین حال که در این جنگ عزیزانی را از دست داده‌ایم و آن همه جنایات بر این کشور وارد شده است... اما چیزی که کشور ما دریافت کرده است، بسیار ارزشمندتر و عزیزتر ازاین‌هاست آن چه ما به دست آورده‌ایم، این است که اسلام را زنده کردیم، در حالی که از اسلام اسمی بیش نمانده بود و با ادعای اسلام می‌خواستند اسلام زدایی کنند. جنگ تحمیلی موجب استمرار و تداوم روحیه‌ی انقلابی مردم گردید و ملت را هشت سال پی در پی در جریان یک خیزش و تحرک مداوم قرار داد و همین روحیه بود که باعث بقاء نظام و تربیت نیروهای متخصص، متعهد و وفادار به انقلاب اسلامی گردید. به قول امام(ره) یکی از ثمرات بزرگ جنگ، این تحرک بی سابقه است که در جوان ما حاصل شده است و کانه ، آن رخوت و سستی، ... جای خودش را به فعالیت و تحرک داده است. (صحیفه‌ی امام ، ج: 15: 401-400).

بی‌تردید در نتیجه ی همین حضور انقلابی و پرشور و استمرار روحیه‌ی همکاری بود که بسیاری از توطئه‌ها و نیرنگ های نیرنگ بازان داخلی و خارجی نقش بر آب شد و شکست کودتای نوژه ، تحرک ضدانقلاب در کردستان و سیستان و بلوچستان و .... از همین قبیل‌اند. انسجام ، وحدت و همدلی مردم فراموش کردن مسایل کوچک و مسایل شخصی، جوشش و شکوفایی استعدادها و خلاقیت‌ها و سازندگی در زمینه‌ی صنعت ، از دیگر برکات و دستأوردهای دفاع مقدس بود. فراموش نباید کرد که در همین کشور هزاران مستشار نظامی آمریکایی با تحمیل بودجه‌ای سنگین برگردن این ملت پست‌های حساس کشوری و لشکری را بر عهده داشتند و اساساً به ما چنین تلقین شده بود که کارهای مهم ، حساس و تکنیکی را خارجی‌ها باید انجام دهند و ایرانی عاجز از انجام آن‌هاست. ولی به فضل الهی و با شروع جنگ که توأم با محاصره‌ی اقتصادی بود ، عنصر نیاز مردم را واداشت تا مغزهای خود را به کار گیرند و قدم در یک مسیر پیشرفت سریع علمی بگذارند.

حضرت امام خمینی (ره) حتی بعد از پذیرش توأم با اکراه قطعنامه ، سعی کردند با توجه به شرایط خاص کشور، این تهدید را به فرصت تبدیل نموده ، ضمن تعیین خطوط کلی ، مسئولین را به :

1) بازسازی‌ نیروها و تجهیز کلیه آحاد کشور براساس اصول دفاع همه جانبه

2) ارتقای اخلاقی، اعتقادی، علمی و هنری جوانان و آماده نمودن آنان جهت مبارزه‌ی علمی و استقلال و خودکفایی ، مؤکداً توصیه نموده و فرمودند :

" باید بزرگ‌ترین توجه ما به بازسازی نیروها و استعدادها و انتقال تجارب نظامی و دفاعی به کلیه‌ی آحاد ملت و مدافعان انقلاب باشد، چرا که در هنگامه‌ی نبرد مجال پرداختن به همه‌ی جهات قوت‌ها و ضعف‌ها و طرح‌ها و برنامه‌ها و در حقیقت ترسیم استراتژی دفاع همه جانبه نبوده است، ولی در شرایط عادی باید با سعه‌ی صدر و به دور از حب و بغض‌ها، به این مسایل پرداخت و از همه‌ی اندوخته‌ها و تجربه‌ها و استعدادها و طرح‌ها استفاده نمود و در جذب هر چه بیشتر نیروهای مومن به انقلاب همت گماشت و تجارب را به دیگران منتقل ساخت... و در تجهیز کلیه‌ی آحاد و افراد این کشور، براساس اصول و فرمول خاص دفاع همه جانبه و تا رسیدن به تشکل واقعی و حقیقی، بسیج و ارتش بیست میلیونی کوشش نمود.» (صحیفه‌ی امام، ج21: 135- 134). « و من به همه‌ی مسئولین و دست‌اندرکاران سفارش می‌کنم که به هر شکل ممکن، وسایل ارتقای اخلاقی و اعتقادی و علمی و هنری جوانان را فراهم سازید و آنان را تا مرز رسیدن به بهترین ارزش‌ها و نوآوری‌ها همراهی کنید و روح استقلال و خودکفایی را در آنان زنده نگه دارید... مبارزه‌ی علمی برای جوانان، زنده کردن روح جستجو و کشف واقعیت‌ها و حقیقت‌هاست ...» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 96).

 بی‌شک می توان گفت که امروز دستیابی به فن آوری هسته ای و موفقیت های چشمگیر جوانان کشور، در سایر علوم ، نظیر فناوری های نظامی ، پزشکی ، نانو تکنولوژی ، سلول های بنیادی و به طور کلی زیست فناوری و پیشرفت های سایبری و ... در جهت لبیک به ندای ملکوتی امام امت و در سایه رهبری هوشمندانه و مدبرانه مقام معظم رهبری در هدایت و حمایت از نهضت نرم افزاری و تولید علم است . چه نیکو گفت امام راحل ، آن مرد الهی ،که : " من اعتقادم این است که اگر ما در محاصره‌ی اقتصادی یک ده سال پانزده سال واقع شویم ، شخصیت خودمان را پیدا می کنیم، یعنی همه مغزهایی را که راکد بودند در آن وقت و نمی توانستند فعالیت بکنند به فعالیت می افتند و این طبیعی است که اگر یک نفر آدم یک جایی نشسته و همه چیز او را می‌آورند تقدیمش می کنند، این فکر به راه نمی افتد... این ابتکار از برکات این محاصره‌ی اقتصادی بود... این محاصره‌ی اقتصادی که خیلی از آن می ترسند... من یک هدیه‌ای می دانم برای کشور خودمان". (صحیفه‌ی امام ، ج: 14: 114) و نیز فرمود : «همین تحریم اقتصادی برای شما تحفه ای آسمانی بود که فکرهای متفکران ما را به راه انداخت و بحمدا... رو به خودکفایی می‌روند...» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 276).

اساسا حضرت امام(ره)، حیات و عزت کشور را در قطع وابستگی به دول خارجی و خصوصاً استعمارگران غربی می‌دانستند ولی جا انداختن این مطلب به طور سریع در میان توده‌ی مردمی که سالیان سال، به راحت‌طلبی و مصرف کالاهای آماده‌ی کمپانی‌های اقتصادی غرب عادت کرده بودند ، امری بس مشکل و دور از دسترس بود، ولی رویداد جنگ و قرار گرفتن مردم در حال اضطرار، موجب شد این اندیشه‌ی والای امام(ره) به زودی جامه‌ی عمل به خود پوشد . از سوی دیگر جنگ عراق علیه ایران ولزوم دستیابی نیروهای ایرانی به تسلیحات لازم ، باعث گردید که در جهت جبران تحریم‌های تسلیحاتی، نیروهای نظامی ایران دست به اختراعات و تولیدات بدیعی بزنند و تداوم این مسأله باعث پیشرفت‌های شگرف در حیطه‌ی تجهیزات نظامی گردید و به قول امام راحل(ره) ثابت کردند که اگر بخواهیم می‌توانیم.(صحیفه‌ی امام ، ج 14: 114).

نمایش قدرت اسلام و ذلت ابرقدرت‌ها، که نقش بارزی در بیداری مسلمانان جهان داشت ، یکی دیگر از دستآوردهای  عظیم جنگ تحمیلی بود که امت (ره) بدان اشاره فرموده‌اند. واقعیت این است که دیر زمانی بود که چهره‌ی قدرتمند اسلام در زیر غبارهای تاریک ضعف حاکمان نالایق کشورهای اسلامی، پوشیده مانده بود. ظهور انقلاب و به دنبال آن هشت سال دفاع جانانه‌ی یک ملت تنها، در برابر تمام غرب و شرق و پیروزی تاریخی ملت ایران، در این جنگ باعث شد تا مردم سراسر جهان قدرت حقیقی اسلام را دریابند و به قدرت پوشالی استکبار پی ببرند. به فرموده‌ی امام(ره) .."جنگ ما موجب شد که تمامی سردمداران نظام‌های فاسد درمقابل اسلام احساس ذلت کنند.» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 283). امروز ایران در جهان پیش دوست و دشمن به نام یک کشور مکتبی مقاوم در مقابل قدرت‌های بزرگ مطرح است و با اعجاب و بزرگی به آن می‌نگرند. (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 157). بدون اغراق می‌توان گفت که همین قدرت نمایی ایران اسلامی بود که موجب شد به فرمایش امام امت(ره)، کشورها برای برقراری رابطه و ایجاد مناسبات سیاسی و اقتصادی با ایران رقابت کنند.» (صحیفه‌ی امام ، ج 20: 160).

بدین ترتیب تحلیل یافته ها حاکی از این است که بنیانگذارکبیر جمهوری اسلامی ایران ، حضرت امام خمینی (س) ، با درایت و راهبری الهی خود ، تهدید عظیم جنگ تحمیلی را نه تنها به فرصتی بی نظیر برای کشور اسلامی ایران تبدیل کردند ، بلکه با نگرش و بصیرت الهی خود ، آن را بستری برای معرفی و صدور انقلاب اسلامی و شکل گیری نهضت بیداری اسلامی در دنیا قرار دادند و صراحتا فرمودند : " مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست . انقلاب مردم ایران ، نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت ( ارواحنا فداه ) است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد .

( صحیفه نور ، ج 21 : ص 28 به نقل از بهداروند ، 1389 : 61 )و حضرت امام خمینی (س) برای بستر سازی چنین رویدادی ، در وصیتنامه سیاسی –الهی خویش ملتهای اسلامی را به الگوگیری از جمهوری اسلامی ایران دعوت کردند و فرمودند : " به ملتهای اسلامی توصیه می کنم که از حکومت و از ملت مجاهد ایران الگو بگیرید و حکومت های جائر خود را در صورتی که به خواست ملت ها که خواست ملت ایران است ، سر فرود نیاوردند ، با تمام قدرت به جای خود بنشانید که مایه بدبختی مسلمانان ، حکومت های وابسته به شرق و غرب می باشند ...." ( خمینی ، 1389 : 53 )

نتیجه گیری

هدف از این پژوهش ، تبیین اندیشه ی دفاعی حضرت امام خمینی (س) و تحلیل رویکرد تبدیل تهدید به فرصت از سوی معظم له ، با تاکید بر هدف بیداری اسلامی در جریان مدیریت هشت سال دفاع مقدس بود. این تحقیقمشتمل بر دو سوال پژوهشی بود که برای پاسخگویی به آنها ، از شیوه تحلیل محتوای کمی و کیفی استفاده شد و محتوای مورد تحلیل که کلام و نوشته های حضرت امام مندرج در صحیفه امام بود ،  مطالعه وکدگذاری شد و سپس داده های استخراج شده گردآوری ، طبقه بندی و تحلیل شدند .

درپاسخ به سوال اول تحقیق ، نتایج تحقیق نشان می دهد کهاندیشه دفاعی رهبر کبیر انقلاب ، توحید محور بوده و بر اساس جهان بینی الهی و نگرش تکلیف گرا شکل گرفته است و اصول و مبانی فقهی و اعتقادی امام خمینی(ره) ، به عنوان اساس و بنیان اصلی اندیشه دفاعی ایشان ، زیربنای سیره نظری و عملی آن حضرت را در مدیریت هشت سال دفاع مقدس تشکیل می دهد . اصول مستخرج از کلام ایشان موید این مطلب است . همانگونه که در جدول شماره 2و3  مشاهده می شود ، اصل عمل به تکلیف ، چه قبل از پذیرش قطعنامه و چه بعد از پذیرش آن از بیشترین فراوانی در کلام امام برخوردار است . یافته ها نشان می دهد ،حضرت امام به عنوان یک هدف راهبردی ، "حفظ اسلام"را در راس امور میدانستو در طول دفاع مقدس این مقوله به عنوان هدف اصلی بیشترین فراوانی را در کلام امام داراست ( جدول شماره 1 ) . بر این اساس ، از دیدگاه امام ، مبارزه‌ی ایشان در طول هشت سال دفاع مقدس ، نه یک جنگ قدرت ، بلکه یک تکلیف شرعی برای حفظ اسلام و کشور اسلامی بود .

امام خمینی (س) ، دفاع از اسلام را یک اصل واجب و یک تکلیف شرعی و الهی دانستند و شکست ایران را در این جنگ شکست اسلام تلقی کردند و عزت اسلام و مسلمین را درگرو این جنگ دانستند و فرمودند: جنگ، جنگ است و عزت و شرف میهن و دین ما در گرو همین مبارزات است و فرمودند : اگر خدای نخواسته در ایران ، اسلام شکست بخورد ، تا قرن‌ها بعد جبران نخواهد شد .... پس بر همه‌ی ما لازم و واجب است که از اسلام دفاع کنیم (صحیفه‌ی امام ، ج 19: 470)

امام راحل به صراحت فرمودند :  وقتی کشور اسلام مورد تهدید دشمنان اسلام است، دفاع از کشور اسلام و نوامیس مسلمانان بر همه‌ی ما واجب است و ما داریم به این واجب عمل می‌کنیم و این تکلیف، از بزرگترین تکالیفی است که اسلام دارد . مردم مکلف شرعی هستند به این که دفاع کنند. امروز جنگ بین اسلام و کفر است و بر همه‌ی مسلمین واجب است که دفاع کنند از اسلام. این امر خداست، خدای تبارک و تعالی دفاع را بر همه‌ی مسلمین واجب کرده است. (صحیفه‌ی امام ،ج 15: 118-117 و ج17: 435و ج19: 216 و ج13: 239 و 463).

 اصول اتکال به خدا ، اتحاد و اخوت ، نصرت الهی، احدی الحسنیین ، لاتظلمون و لاتظلمون ، تبعیت از حکم خدا ، تاسی به سیره معصومین (ع) ، دفاع در برابر تجاوز دشمن ، ظلم ستیزی واستکبار ستیزی ،عدالت جویی ، امر به معروف و نهی از منکر ، خدا حاضری ، سازش ناپذیری ، عزت جویی،ذلت ناپذیری، مصلحت سنجی ،قاطعیت ، آرمان‌گرایی واقع بینانه و ... از دیگراصول حاکم بر اندیشه دفاعی امام هستند . (جدول2 و3 ) . اتکال به خدا در کنار اعتقاد به اصل احدی‌الحسنیین ، عمل به تکلیف بدون توجه به نتیجه آن، اصل قیام برای خدا، ظلم ستیزی و ... موجب گردید، امام (ره) در سخت‌ترین و بحرانی‌ترین شرایط در کمال آرامش و اطمینان خاطر تصمیم بگیرند و اقدام کنند. تغییر مفهوم شکست و پیروزی در سایه عمل به تکلیف الهی، یکی از ویژگی‌های مهم فرازهای رهبری امام خمینی(ره) است. آرامش، عدم ترس و اضطراب در موقعیت‌های مخاطره‌آمیز در عرصه تصمیم‌گیری‌های بزرگ و خطیر، ریشه در اعتقاد «عمل به تکلیف» و  «توکل بر خداوند متعال» دارد. چرا که دیدگاه امام(ره) به تهدید و مخاطره ، همان دیدگاه قرآنی یعنی اصل ابتلاء و امتحان الهی است که نوعی فرصت نیز محسوب می‌شود و این فرصت از سوی امام(ره) در راستای عمل به تکلیف الهی ارزیابی می‌شد.

و بدون شک می توان گفت ، مقوله عمل به تکلیف در سیره ی نظری و عملی امام  ، نه تنها به عنوان یک اصل اساسی ، بلکه به عنوان یک هدف اساسی ، نقش آفرینی میکرد .

در اندیشه دفاعی  امام ، دفاع از کیان اسلام و کشور یک امر عقلایی نیز هست و مقوله‌ی عقلانیت 15 بار در کلام امام(ره) تکرار شده است . امام خمینی(ره) دفاع در برابر تجاوز دشمن بعثی را نه تنها یک تکلیف شرعی و عقلی ، بلکه یک وظیفه‌ی قانونی، ملی و وجدانی نیز دانستند و 8 بار بدان تأکید نموده و فرمودند : ما برای ادای یک وظیفه‌ی اسلامی، وجدانی و ملی در این میدان وارد شده‌ایم.                                         (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 405).

برای پاسخ به سوال دوم تحقیق ، راهبردهای حضرت امام در رابطه با رویکرد تبدیل تهدید به فرصت در هشت سال مدیریت دفاع مقدس و نیز نتایج و دستاوردهای آن ، مورد بررسی و تحلیل محتوا قرار گرفت . یافته های پژوهش حاکی از آن است که  حضرت امام ، همواره با حفظ رویکرد فعال و اتخاذ مواضع و راهبردهای مقتضی و مدبرانه کوشیدند ، ابتکار عمل را به نفع نظام اسلامی به دست بگیرند و اوضاع تهدیدآمیز را نه تنها به فرصتی برای نظام ، بلکه فرصتی برای تنویر افکار عمومی دنیا و بیداری مسلمانان جهان مبدل سازند . برای این منظور امام از راهبرهایی نظیر : دعوت به وحدت وانسجام علیه دشمن ، افشاگری و مقابله با تبلیغات دشمن ، مقابله‌ی فعال در برابر دشمن ، تهدید و هشدار به دشمنان ، خودکفایی و عدم وابستگی ، روشنگری و تنویر افکار عمومی دنیا ، دعوت از مردم و ارتش عراق به قیام ، ایجاد تردید و تزلزل در نیروهای دشمن ، جداسازی حساب ملت عراق از دولت آن ، راهبرد صدور انقلاب ، تبدیل تهدید به فرصت ، تقویت اعتماد به نفس مسلمانان ، تحقیر و شکست هیمنه‌ی ابرقدرت‌ها ، تبلیغ و اطلاع رسانی ، ارشاد و نصیحت به ارتش عراق و سران کشورهای خلیج فارس استفاده کردند . ( جدول شماره 4 ) .

 از بین این راهبردها ، راهبرد دعوت به وحدت و انسجام علیه دشمن و راهبرد روشنگری و تنویر افکار عمومی دنیا ، به ترتیب با 100 و 73 فراوانی در راس جدول شماره 4 قرار دارند.

حضرت امام ، برای بیداری افکارعمومی دنیا ، جنگ تحمیلی را به فرصتی برای افشای ماهیت پلید آمریکا تبدیل کردند .

بزرگترین خواسته و تلاش امام راحل (س) ، در جهت بیداری مسلمانان عالم و عالمگیر شدن اسلام ناب محمدی (ص) و تشکیل حکومت جهانی اسلام بود . چنانچه فرمودند : " من امیدوارم که همه ملت های اسلام ...بیدار شوند و همه با هم باشند ."و بیدارسازی ملت‌ها را یک وظیفه و تکلیف الهی می دانست : « امروز تکلیف همه‌ی شما...این است که .. مردم جهان را...آگاه کنید...»(صحیفه‌ امام ، ج17: 309).

« این وظیفه‌ی اولیه‌ی ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خواب رفتگان، ای غفلت زدگان، بیدار شوید و به اطراف خود نگاه کنید که در کنار لانه‌های گرگ منزل گرفته‌اید. برخیزید که اینجا، جای خواب نیست و... قیام کنید که جهان ایمن از صیاد نیست.»(صحیفه‌‌ امام، ج 21 : 89) و بارها خطاب به مسلمانان عالم فرمودند : « بایستید در مقابل ظالم‌ها و داد مظلومین را از آن‌ها بخواهید. بایستید در مقابل ابر قدرت‌ها که به شما می‌خواهند، حکومت کنند...»( صحیفه‌ی امام ،ج 16 : 38) وخطاب به دولت های وابسته فرمودند : «... خودتان و کشور و مردم اسلامی را در برابر آمریکا این‌قدر ذلیل و ناتوان نکنید ، اگر دین ندارید ، لااقل آزاده باشید.»

( صحیفه‌ی امام ، ج21 : 90).

در راستای تبدیل تهدید به فرصت ، امام امت ، مردم و ارتش عراق را به قیام علیه رژیم صدام دعوت کردند(صحیفه‌ی امام ، ج 16: 375.)

حضرت امام هدف نهایی خود را از راهبرد صدور انقلاب صراحتا چنین اعلام نمود :

« مقصد یک مقصد است و آن شکست ابرقدرت‌ هاست.»(صحیفه‌ی امام ، ج 13: 394).

«من با اطمینان می گویم: اسلام ابرقدرتها را به خاک مذلت می نشاند. اسلام موانع بزرگ داخل و خارج محدوده‌ی خود را یکی پس از دیگری برطرف و سنگرهای کلیدی جهان را فتح خواهد کرد» (صحیفه‌ی امام ، ج : 20: 325)

"من به صراحت اعلام میکنم که جمهوری اسلامی ایران ، با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان ، سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت ، در جهان دعوت نکند و جلوی جاه طلبی و فزون طلبی صاحبان قدرت و پول و فریب را نگیرد" (صحیفه امام ،ج 21 :91)

امروز با فروپاشی تمدن غرب در عمق باورهای ملت ها و شروع نهضت بیداری اسلامی در جهان ، آغاز این جابجایی قدرت به نفع جبهه اسلام و علیه جبهه استکبار را به خوبی شاهد هستیم .

بخش دوم سوال دوم تحقیق مربوط به نتایج رویکرد تبدیل تهدید به فرصت در مدیریت دفاعی امام است . برای پاسخ به این بخش از سوال تحقیق ، دستاوردهای دفاع مقدس از کلام امام استخراج و مورد تحلیل قرار گرفتند . این نتایج و دستاوردها در 29 عنوان عبارتند از :

حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور، شکست طرح‌های توسعه طلبانه دشمنان ، صدور انقلاب و معرفی اسلام به دنیا ، اثبات مظلومیت خود و ستم متجاوزان ، شناخت دوست و دشمن در جنگ ، کنار زدن پرده از چهره‌ی تزویر جهارنخواران ، اتکاء به خود ، شکست ابهت و هیمنه‌ی شرق و غرب ، محکم شدن پایه‌های انقلاب ، بیداری ملت‌های مسلمان ، شکست افسانه شکست‌ناپذیری ابرقدرت‌ها ، احساس ذلت نظام‌های فاسد در برابر اسلام ، رشد صنایع نظامی و خودکفایی ، استمرار روح اسلام انقلابی در پرتو جنگ ، اسلام خواهی ملت‌ها ، پیدایی علاقه به اسلام شناسی در ملت‌ها ، تحرک‌ بی‌سابقه جوانان و خروج از حالت سستی و رخوت ، نشان دادن مقاومت مردمی به دشمن و دادن درس عبرت به دیگران ، نشان دادن ماهیت بوق‌های تبلیغاتی دشمنان ، نمایش قدرت و انسجام ملت ، نمایش آسیب ناپذیری کشور، نشان دادن قدرت و عظمت اسلام و ایمان و برانگیختن اعجاب ملت‌ها ، رسوایی جهان خواران و وابستگان به آن ها در داخل و خارج کشور، نمایش قدرت ارتش ایران ، تمایل کشورها به برقراری رابطه با ایران ، نشان دادن چهره‌ی واقعی دشمن ، پیروزی سیاسی برای ایران ، شکوفایی استعدادهای جوانان و متخصصان کشور، بارور شدن حس برادری و وطن دوستی مردم .( جدول شماره 5 )

از بین این دستاوردها و نتایج مثبت دفاع مقدس ، مقوله بیداری اسلامی با هفت فراوانی در کلام امام (س) بیشترین اولویت و اهمیت را داراست . مقوله صدور انقلاب که جزو راهبردهای اصلی امام بود ، در میان دستاوردها نیز در کلام امام منعکس شده است . ( لازم به ذکر است که واژه صدور انقلاب و بیداری اسلامی ، بنا به ماهیت این تحقیق ، فقط از متون مرتبط با دفاع مقدس در کلام امام ، استخراج شده است و بدیهی است که امام راحل (س) در طول ده سال رهبری الهی خویش به کرات به این موضوعات تاکید فرمودند ) .

حضرت امام(ره) صدور انقلاب را هم به عنوان یک راهبرد و هم به عنوان یک دستاورد تلقی نموده و فرمودند : « امروز قدرت ایرانی و قدرت اسلام در ایران به طوری است که توجه همه‌ی ملت‌های ضعیف را به خودش معطوف کرده است و اسلام صادر شد، در سر تا سر دنیا از این سیاه‌های عزیزی که در آمریکا هستند و تا آفریقا و تا شوروی وهمه جا، نور اسلام تابیده است و توجه مردم به اسلام شده است و منظور ما از صدور انقلاب همین بود و تحقق پیدا کرد و ان‌شاءالله اسلام در همه جا غلبه بر کفر خواهد پیدا کرد.(صحیفه‌ی امام، ج17: 415). « درکنارکاخ کرملین وکاخ سفید هم مردم بیدار شدند.»(صحیفه امام ،ج 19: 468). " من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران ، با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان ، سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت ، در جهان دعوت نکند..." (صحیفه امام ،ج 21 :91)

بدیهی است علاوه بر این مقوله ها ، مقولات دیگری نظیر اسلام خواهی ملت ها ، پیدایش علاقه به اسلام شناسی در ملت ها نیز در راستای دستاورد بیداری اسلامی قابل تحلیل و ارزیابی است . حضرت امام در رابطه با برخی از این دستاوردها چنین فرمودند :

ما انقلابمان را در جنگ به جهان صادر نموده ایم ، ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را در جنگ ثابت نموده ایم ، ما در جنگ پرده از چهره تزویر جهانخواران کنار زدیم ، ما در جنگ دوستان و دشمنانمان را شناخته ایم ، ما در جنگ به این نتیجه رسیده ایم که باید روی پای خودمان بایستیم ، ما در جنگ ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب راشکستیم ، ما در جنگ ریشه های انقلاب پربار اسلامی مان را محکم کردیم ، ما در جنگ حس برادری و وطن دوستی را در نهاد یکایک مردمان بارور کردیم ، ما در جنگ به مردم جهان و خصوصا مردم منطقه نشان دادیم که علیه تمامی قدرتها و ابرقدرتها سالیان سال می توان مبارزه کرد . جنگ ما کمک به افغانستان را به دنبال داشت . جنگ ما فتح فلسطین را به دنبال خواهد داشت ، جنگ ما موجب شد تمامی سردمداران نظام های فاسد در مقابل اسلام احساس ذلت کنند ، جنگ ما بیداری پاکستان و هندوستان را به دنبال داشت ، تنها در جنگ بود که صنایع نظامی ما از رشد آنچنانی برخوردار شد و از همه اینها مهمتر استمرار روح اسلام انقلابی در پرتو جنگ تحقق یافت.» (صحیفه‌ی امام ، ج 21: 283).

« صدای اسلام خواهی آفریقا از جنگ هشت‌ساله‌ی ماست. علاقه به اسلام شناسی مردم در آمریکا، و اروپا و آسیا و آفریقا یعنی در کل جهان از جنگ هشت ساله‌ی ماست.»(صحیفه‌ی امام ، ج21: 283).

« این جنگ تحمیلی شکوه و عظمت ایمان و اسلام را در پهناور جهان منتشر نمود... گویی دست مبارک علی بن‌ابی‌طالب (ع) در روز خندق از آستین پرعظمت لشکریان ما بیرون آمده است و در مبارزه تمامی اسلام در مقابل تمامی کفر ظفرمندانه و سرافراز با قامتی به بلندی ابدیت استوار ایستاده است.» (صحیفه‌ی امام ، ج 16: 157).

به تعبیر امام راحل: " ما در جنگ به مردم جهان و خصوصا مردم منطقه نشان دادیم که علیه تمامی قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها، سالیان سال می توان مبارزه کرد. (صحیفه‌ی امام ، ج 18: 283).

بدین ترتیب به جرات می توان گفت ، هر چند ، جنگ تحمیلی تهدید بسیار بزرگی برای نظام نوپای اسلامی ایران تلقی می شد و با هدفی کمتر از سرنگونی و براندازی نظام اسلامی ترتیب داده نشده بود ، ولی با راهبردهای حکیمانه و با درایت و هوشیاری رهبر فرزانه‌ی انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، این تهدید به فرصتی بی‌نظیر برای انقلاب تبدیل و موجب تحکیم پایه‌های انقلاب و صدور پیام ارزشمند و آرمان‌های مقدس آن گردید .

در سایه‌ی جنگ ، بُعد فرهنگی انقلاب که مکتبی بودن آن است ، به دنیا معرفی و شناخته شد . جنگ موجب طرح و نقل حماسه های بی نظیر ملت خداجوی ایران در رأس اخبار جهان گردید . قدرت اسلام ، اندیشه امام ، اصول و ارزش‌های حاکم بر این اندیشه در روند جنگ تحمیلی به دنیا معرفی و صدور انقلاب و بیداری ملت‌ها را موجب شد . حضرت امام (س) ، با معرفی عملی فرهنگ اسلام ناب محمدی (ص) و تحقیر عملی قدرت و هیمنه پوشالی ابرقدرت ها در جبهه های جنگ تحمیلی ، در طول مدیریت پیامبرگونه هشت سال دفاع مقدس ، توانستند ، هم‌ چون مقتدای خویش ، سید الشهداء (ع) ،  اندیشه " خون بر شمشیر پیروز است " را در اذهان مسلمین جهان بیدار و جنگ نرم و فرهنگی را به نفع جبهه اسلام ، در دل جنگ سخت و نظامی ، نهادینه کنند .

منابع و ماخذ

انصاری ، حمید (1381) حدیث بیداری ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)

برزگر، ابراهیم( 1373 ) مبانی تصمیم‌گیری سیاسی از دیدگاه امام خمینی(ره) ، سازمان تبلیغات اسلامی

بهداروند ، محمد مهدی (1389) ، قاب قطعنامه 598 و زبان تفسیر ما ، کتاب فردا

 حافظ ‌نیا ، محمدرضا (1381)  مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی ، سمت

خامنه‌ای، سیدعلی (1378) حضرت امام خمینی(ره) از دیدگاه رهبری ، مؤسسه‌ی فرهنگی قدر ولایت

خمینی، روح‌الله (1379) صحیفه‌ امام ، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)

خمینی، روح‌الله (1387) تبیان ، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ، دفتر 24 ، چاپ سوم

خمینی ، روح الله ( 1389 ) صحیفه روح الله وصیتنامه سیاسی –الهی امام خمینی (ره) انتشارات تسنیم ، چاپ دوم

فروتنی ، زهرا (1387) ، مبانی تصمیم گیری استراتژیک امام خمینی ، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

فروتنی ، زهرا (1390) "اهداف ، اصول و راهبردهای حاکم بر پذیرش قطعنامه 598" ، قم ، مجموعه مقالات دومین همایش قطعنامه 598